του Θάνου Λίποβατς
[Αρχική δημοσίευση: The Athens Review of Books-Αθηναϊκή Επιθεώρηση του Βιβλίου, τεύχος 25ο, Ιανουάριος 2012. Η αναδημοσίευση γίνεται με την άδεια του συγγραφέα.]
Ο P.-A. Taguieff συνοψίζει στο τελευταίο του δοκίμιο «Τι είναι ο αντισημιτισμός;» (εκδόσεις της Εστίας, Αθήνα 2011), ορισμένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του αντισημιτισμού. Το βιβλίο αυτό είναι πολύ χρήσιμο γιατί είναι εύχρηστο, παραπέμποντας για περαιτέρω εμβάθυνση στα άλλα, μεγάλα βιβλία του.
Ο «αντισημιτισμός» είναι ένας αμφιλεγόμενος, ψευδοεπιστημονικός όρος. Η μελέτη των ιστορικών στοιχείων που οδήγησαν στο τελευταίο τρίτο του19ου αιώνα, στην ανάδυση του όρου, γίνεται σαφές ότι δεν υπάρχει μία ιστορική ομοιογένεια και μία συνέχεια της εβραιοφοβίας. Στην παγανιστική αρχαιότητα υπήρχε την εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε πολλούς η άποψη, ότι οι Εβραίοι είναι «εχθροί του ανθρωπίνου γένους» και «αθεϊστές». Παρόμοιες κατηγορίες υπήρξαν και εναντίον των χριστιανών. Αυτό γιατί θεωρούσαν ότι ο Ενας, αόρατος Θεός καταργεί τους πολλούς, εθνικούς, ορατούς θεούς.
Από την ίδρυση της χριστιανικής αυτοκρατορίας και τον φανατισμό της θεσμικής εκκλησίας (Μεγ. Κωνσταντίνος), η κυρίαρχη άποψη οδήγησε στον θρησκευτικό αντιιουδαϊσμό, ο οποίος έτσι διαιωνίστηκε, σε Ανατολή και Δύση. Η κατάσταση χειροτέρεψε ιδιαίτερα μετά την πρώτη σταυροφορία (1096), με πογκρόμ, διωγμούς, αναγκαστικές βαπτίσεις των Εβραίων, κτλ., εξ αιτίας του πρωτόγονου λαϊκισμού. Η ηγεσία της εκκλησίας και οι ηγεμόνες στη Δύση κατά κανόνα προστάτεψαν τους Εβραίους, που έγιναν θύματα συκοφαντιών και λεηλασιών.
Ο Διαφωτισμός μετά το 1700 επέφερε σημαντικές θετικές αλλαγές στην κατάσταση στην Ευρώπη. Ωστόσο ένα άλλο ρεύμα του Διαφωτισμού, έδειξε ενάντια στο κήρυγμα της ανεκτικότητας, την «διαλεκτική του Διαφωτισμού». Μέσα από το αντιχριστιανικό, αθεϊστικό μίσος ενάντια στο χριστιανισμό θεωρήθηκε και η ιουδαϊκή θρησκεία (με τις παραδόσεις και τα τελετουργικά της) ως μία δεισιδαιμονία, η οποία όφειλε να εξαφανιστεί με την «πρόοδο» του ορθού, κριτικού Λόγου. Ετσι μεγάλα ονόματα διαφωτιστών, όπως ο Βολταίρος και ο Μαρξ, δεν απέφυγαν αντιιουδαϊκές εκφράσεις στα γραπτά τους. Η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, με την κυριαρχία της θετικιστικής επιστήμης και της εθνικιστικής ιδεολογίας (αλλά και της σοσιαλιστικής).
Η ανάδυση του όρου «αντισημιτισμός» οφείλεται στον γερμανό σοσιαλιστή και αθεϊστή W. Marr (1879). Τότε η αναπτυσσόμενη βιολογική επιστήμη οδήγησε στην εδραίωση του φυλετισμού, δηλ. του ρατσισμού, που θεωρήθηκε ως κάτι το επιστημονικά προφανές. Η συνέπεια ήταν η αναγέννηση ξεπερασμένων, πρωτόγονων, αντιδραστικών απόψεων στα πλαίσια μίας ρομαντικής μυθολογίας, που τόνιζε την απολυτότητα των ιεραρχικών ιδιαιτεροτήτων, την αναλλοίωτη αιωνιότητα και την μανιχαϊκή αντίθεση της «ψυχής» της φυλής/κοινότητας απέναντι στις άλλες «φυλές».
Η εθνοτική και φυλετική αντίληψη διέβρωσε και διαβρώνει την πεφωτισμένη ιδέα περί έθνους, τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη, όπως τα διατύπωσαν η γαλλική και η αμερικανική Επανάσταση. Ο αντιεβραϊσμός έπαψε να είναι κυρίως θρησκευτικής προέλευσης, και απέκτησε έναν ψευτοεπιστημονικό, φυλετικό χαρακτήρα. Σ΄αυτή την νέα μορφή της εβραιοφοβίας, η «σημιτική» (εδώ μόνον οι Εβραίοι) «φυλή» αποτέλεσε την «κακή φυλή», που βρίσκεται σε αιώνιο πόλεμο με την «ανώτερη, άρεια φυλή».
Ο Taguieff αναφέρεται πως αυτό οδήγησε στο να θεωρούνται όλοι οι Εβραίοι άκριτα ως η συμπύκνωση όλων των κακών. Εδώ υιοθετήθηκαν δε όλοι οι παραδοσιακοί μύθοι της δαιμονοποίησης του Αλλου (π.χ. των Μασσώνων ή των Ιησουϊτών, κτλ.), όπως της «παγκόσμιας συνωμοσίας» και του «τελετουργικού φόνου». Ο Τaguieff ορθά τονίζει ότι ο ορθός όρος είναι «εβραιοφοβία» και όχι «αντισημιτισμός». Ο τελευταίος «ήκμασε» σε ευρεία κλίμακα από το 1870 μέχρι το 1945, σε μία δύσκολη περίοδο πολέμων, επαναστάσεων και κρίσεων της Ευρώπης, στην οποία κυριάρχησαν παράλληλα ο άκρατος εθνικισμός, ο ιμπεριαλισμός και ο ρατσισμός σε όλες του τις μορφές.
Οι χώρες που διακρίθηκαν στη μαχητική εμφάνιση του αντισημιτισμού πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (κάτι που έχει καλά ερευνηθεί), υπήρξαν η Γαλλία, η Γερμανία και η Ρωσσία. Ένα από τα κύρια κίνητρα υπήρξε (και υπάρχει ακόμα) ο φθόνος ενάντια στον Άλλο, κάτι για το οποίο προσφέρεται ιδιαίτερα ο κοινοτιστικός λαϊκισμός και ο εθνοτικός, πρωτόγονος αντικαπιταλισμός της δεξιάς και της αριστεράς. Αλλά και τα μορφωμένα στρώματα, και οι ακαδημαϊκοί στα πανεπιστήμια συμμετείχαν εξ ίσου σ’ αυτό.
Στη Ρωσσία, σε μία χώρα δίχως την παράδοση της δημοκρατίας και του διαφωτισμού,
από το 1860 και έπειτα, εμφανίστηκαν με τα πογκρόμ οι εξοντωτικές μορφές της θρησκευτικής και της φυλετικής εβραιοφοβίας. Τότε γράφτηκαν και κυκλοφόρησαν τα πλαστογραφημένα από την τσαρική μυστική αστυνομία «Οχράνα» τα λεγόμενα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» (το 1897), που έχουν μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες του κόσμου (και βέβαια και στα ελληνικά), και που αποτελούν την Βίβλο του αντισημιτισμού. Στη Γαλλία μετά το 1789 οι Εβραίοι χειραφετήθηκαν και απέκτησαν δικαιώματα όπως και όλοι οι πολίτες. Το ίδιο συνέβη και στη Γερμανία. Ως αντίδραση, υπήρξαν όπως σε όλη την Ευρώπη, λαϊκίστικα, αντισημιτικά κόμματα και οργανώσεις.
Τότε πολλοί δημοκράτες, φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές Γερμανοί και Εβραίοι χαιρέτησαν τη χειραφέτηση και συμμετείχαν ενεργά στα πλαίσια του έθνους. Η εβραϊκή διανόηση διέπρεψε ιδιαίτερα στα πλαίσια της γερμανικής κουλτούρας. Η τραγική ειρωνεία της ιστορίας έγκειται στο ότι πολύ σύντομα οι «αφομοιωμένοι», «νεωτερικοί» Εβραίοι που πίστεψαν στις αρχές περί ελευθερίας και ισότητας, ανακάλυψαν ότι «έλειπε κάτι». Γιατί συγχρόνως κυριαρχούσε ο εθνικισμός με έντονα φυλετικά/εθνοτικά στοιχεία, τα οποία απαιτούσαν από τους Εβραίους την πλήρη αφομοίωση και ομοιογενοποίηση. Αυτό υπήρξε η τραυματική εμπειρία των ευρωπαίων Εβραίων ήδη πριν από το 1933. Ο εθνικοσοσιαλισμός ανακάλυψε τότε τον «νέο εχθρό», τον χειραφετημένο Εβραίο, ο οποίος ακριβώς είχε εκπληρώσει όλες τις απαιτήσεις των ιθαγενών περί πολιτισμικής ενσωμάτωσης.
Ο εξοντωτικός εθνικοσοσιαλιστικός αντισημιτισμός υπήρξε ένα θεμελιακό, μη αναγώγιμο σε άλλες ιδεολογίες, στοιχείο της κοσμοθεωρίας του Α. Χίτλερ. Πολλοί τότε δεν το πήραν αρχικά στα σοβαρά. Από την άλλη όμως ο Α. Χίτλερ διακατέχονταν από έναν λαϊκίστικο, πρωτόγονο αντιδιαφωτισμό και αντικαπιταλισμό. Οι δεδηλωμένοι εχθροί του ήταν εξ αρχής, πέραν των Εβραίων, οι φιλελεύθεροι, οι δημοκράτες και οι σοσιαλιστές αλλά και οι χριστιανοί, και μετά το 1941 οι κομμουνιστές και οι Ρώσσοι.
Η συστηματική εξόντωση (η Shoah, τo Auschwitz) άρχισε, όπως τονίζει ο Τaguieff, μετά στην εισβολή στην Σοβιετική Ενωση το 1941 και οργανώθηκε με άκρα μυστικότητα, κυρίως στα κατειλημμένα εδάφη της Ανατ. Ευρώπης. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι η σκέψη και η δράση του Α. Χίτλερ δεν αποτελεί καμμία νομοτελειακή συνέπεια μίας δήθεν γερμανικής ιδιαιτερότητας. Αντίθετα ο εθνικοσοσιαλισμός και οι δράστες του αποτέλεσαν μία τραυματική ρήξη στην ιστορία της γερμανικής κουλτούρας.
Η εβραιοφοβία υπάρχει πάντα, όπως π.χ. στην Ελλάδα ή στη Ρωσσία. Όμως δεν χρειάζεται να υπάρχει με μία εξοντωτική μορφή. Συχνά εκδηλώνεται ακόμα και όταν δεν ζουν πλέον Εβραίοι σε μία χώρα. Αυτό δείχνει το σημαντικό ρόλο που παίζει η απωθημένη, συλλογική μνήμη σε κάθε πολιτισμό: ορισμένοι μύθοι, φήμες, λέξεις-σύμβολα, κτλ. εκφράζουν φαντασιώσεις φθόνου, εκδίκησης, βίας, που αποκρυσταλλώνονται και μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, αν δεν γίνει μία συνειδητή και ενεργός προσπάθεια υπέρβασης τους.
Σήμερα υπάρχουν στην Ευρώπη νέες μορφές ενός διαφορικού, πολιτισμικού ρατσισμού απέναντι στις διάφορες μειονότητες μεταναστών. Ιδιαίτερα η αδυναμία και η ανικανότητα των περισσότερων ισλαμικών χωρών να αποδεχθούν με ενεργό και κριτικό τρόπο τις θετικές και καθολικής εμβέλειας αρχές του διαφωτισμού, οδήγησε στο αδιέξοδο. Δηλ. στην επιθετική, (αυτό-)καταστροφική δράση τρομοκρατικών ισλαμικών ομάδων, τις οποίες ενώνει το κοινό μίσος και ο φθόνος ενάντια στη Δύση και στους Εβραίους, το οποίο υποδαυλίζουν τα χιτλερικής έμπνευσης ΜΜΕ. Όμως αυτές οι ομάδες δεν ταυτίζονται με την μωαμεθανική παράδοση, που είχε και έχει, όπως και οι άλλοι 2 μονοθεϊσμοί πολλά πρόσωπα.
Το παλαιστινιακό πρόβλημα έγκειται στην μέχρι τούδε υστερική και δημαγωγική ανικανότητα και μίας φυλετικά συγκροτημένης και διεφθαρμένης παλαιστινιακής κοινωνίας, να βρει μία βιώσιμη λύση στο θέμα της νομιμοποιημένης εθνικής ύπαρξης. Ολέθρια είναι δε η στάση της παλαιστινιακής πολιτικής ηγεσίας να μην αναγνωρίζει το δικαίωμα ύπαρξης του κράτους του Ισραήλ, καθώς και να μην ελέγχει και να ανέχεται τις συνεχείς δολοφονικές και αυτοκτονικές απόπειρες διαφόρων ανεξέλεγκτων, εξτρεμιστικών ομάδων κρούσης. Ετσι γεννήθηκε στις δυτικές χώρες και όχι μόνον, η ισλαμοφοβία.
Η κλασσική αντισημιτική εβραιοφοβία δεν κυριαρχεί πλέον στην Δύση. Όμως ο Τaguieff στο τέλος του δοκιμίου του τονίζει την νέα εβραιοφοβία μετά το 1945. Η νέα μορφή είναι ο ριζικός αντισιωνισμός, που υπάρχει τόσο στην άκρα δεξιά όσο και στην άκρα αριστερά (και όχι μόνον). Η μορφή αυτή εμφανίστηκε μέσω μίας γλωσσικής ολίσθησης: μέσω της άκριτης χρήση των λέξεων «ιμπεριαλισμός» και «Παλαιστίνη». Σήμερα γίνεται λόγος για τον «παγκόσμιο σιωνισμό» (!) (ενώ είναι απλά ο ισραηλινός εθνικισμός, ούτε καλύτερος ούτε χειρότερος από κάθε εθνικισμό), για την κυριαρχία του εβραϊκού λόμπυ στην αμερικανική πολιτική, για την ταύτιση του Sharon με τον A. Hitler, κτλ. Ο παλαιός στόχος της εξόντωσης των Εβραίων αντικαταστάθηκε με την καταστροφή του κράτους του Ισραήλ.
Ο νέος ρατσισμός είναι ο αντισιωνισμός. Ετσι οι οπαδοί του υιοθετούν τις αντισιωνιστικές θέσεις του ισλαμικού ρατσισμού. Στις δυτικές χώρες έληξε τις τελευταίες δεκαετίες η περίοδος όπου ακόμα έδιναν τον τόνο οι γενιές που κρατούσαν ζωντανή τη μνήμη της Shoah και είχαν κακή συνείδηση γι αυτό. Η μεταμοντέρνα ισοπέδωση των αξιών και των ταυτοτήτων οδήγησε στον σχετικισμό και στη συλλογική λήθη για το ιστορικό παρελθόν, καθώς και στην ανικανότητα μιας διαφοροποιημένης κριτικής απέναντι στην απελπιστικά προβληματική και αδιέξοδη πολιτική των κυβερνήσεων τόσο του Ισραήλ όσο και της Παλαιστίνης.
Η τελική απάντηση στο γιατί η εβραιοφοβία είναι ελκυστική σε πολλούς ανθρώπους, μπορεί να βρεθεί μερικώς, μόνον στην ψυχανάλυση και στην συγκριτική μελέτη των θρησκειών. Ο Τaguieff κάνει νύξεις σε άλλα έργα του. Ωστόσο το βέβαιο είναι ότι ο αντιιουδαϊσμός, ο αντιχριστιανισμός και ο αντιμωαμεθανισμός εμφορούνται από το μίσος και τον φθόνο ενάντια στον Αλλο.
Θάνος Λίποβατς
Ομότ. Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου Αθήνα
Against antisemitism - Ενάντια στον αντισημιτισμό 