Μια ξεχωριστή συναυλία ρωμανιώτικης και σεφαραδίτικης μουσικής στα Ιωάννινα

Κείμενο / φωτογραφία: Δημήτρης Κράββαρης

Μια ξεχωριστή συναυλία ρωμανιώτικης και σεφαραδίτικης μουσικής πραγματοποιήθηκε στον Αύλειο Χώρο του Πολιτιστικού Πολυχώρου «Δ. Χατζής» τον Ιούλιο που μας πέρασε υπό την ενορχήστρωση του Σάκη Νεγρίν, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Γιάννενα. Από το 2012 μέχρι σήμερα, ο Σάκης Νεγρίν διευθύνει το Πνευματικό Κέντρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών.

Επιβλητική η ερμηνεία των ρωμανιώτικων τραγουδιών από τον Μάρκο Μπατίνο – ξεχωρίσαμε ιδιαίτερα το «Κίνα γλώσσα», που αποτελεί έμμετρη απόδοση στα ελληνικά της ιστορίας της Εσθήρ και που τραγουδιέται  στη γιορτή́ του Πουρίμ. Στα ρωμανιώτικα τραγούδια διακρίναμε εν γένει πολλές επιρροές από την δημοτική μουσική παράδοση.

Μελωδικότατη η ερμηνεία των σεφαραδίτικων τραγουδιών από την Σόλυ Ιωχανά – από τις πιο όμορφες στιγμές της συναυλίας η ερμηνεία του «Alta Es La Luna» υπό το φως του φεγγαριού.

Πολύ καλή ιδέα η προβολή σε πανί των στίχων των εκάστοτε τραγουδιών. Κατατοπιστικές οι σύντομες επεξηγήσεις της Σόλυ Ιωχανά, μιας και οι στίχοι στα λαντίνο προβλήθηκαν χωρίς μετάφραση.   

Βιολί έπαιξε ο Θοδωρής Λυκουρόπουλος, φλάουτο η Βικτωρία Κυριακίδη, κοντραμπάσο ο Ευγένιος Μπράτουσκα, κρουστά ο Σόλης Μπαρκή και κιθάρα ο Σάκης Νεγρίν. Διοργάνωση: Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ιωαννιτών.

Αναμφίβολα η συναυλία αυτή αποτελεί καίρια συμβολή στην ανάδειξη της πλούσιας ιστορίας και παράδοσης των Ιωαννίνων που βασίζεται σαφώς και στην πολυπολιτισμικότητα.

Επί τη ευκαιρία, ένα βίντεο από την πρόσφατη δουλειά του Σάκη Νεγρίν, «Σκιές»:

The Jewish Community of Ioannina in the spotlight: Two exhibitions in Athens

 

“The Jewish Community of Ioannina – The Memory of Artefacts” 
This exhibition highlights historical aspects regarding the daily life of the old Romaniote Community of Ioannina, combining the information with photographic material and authentic objects from the J.M.G. collections, which are presented to the public for the first time, but also with unique artefacts kindly loaned by private individuals.

”Joseph Eligia, the Poet of the Lake”
This interactive exhibition offers visitors the opportunity to become acquainted with the era, the life and the work of the great scholar and poet from Ioannina, and encourages them to develop a reciprocal dialogue with him, based on the poems and the translations of the holy texts, which he bequeathed us.

The aim of the periodic exhibitions and the related cultural activities is to present the public with elements from the life and traditions of one of the smaller, but yet oldest Jewish communities in Greece, and also to explore its individual and collective contribution to the enrichment of the local urban and social transformations.

The exhibitions are accompanied by a bilingual catalogue, as well as educational programmes specially designed for students.

The exhibitions will be hosted by the Jewish Museum of Greece from January 23 until September 25, 2017.

Inauguration: Monday, January 23, 2017 at 19:00. Open House: 18:00 – 21:00

More information here.

«Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων – Αντικειμένων Μνήμη»
Αναδεικνύει πτυχές της ιστορίας και της καθημερινής ζωής της παλιάς ρωμανιώτικης κοινότητας των Ιωαννίνων, συνδυάζοντας τις πληροφορίες με φωτογραφικό υλικό και αυθεντικά αντικείμενα από τις συλλογές του Ε.Μ.Ε. που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό, αλλά και με πρωτότυπα κειμήλια υπό ευγενική παραχώρηση ιδιωτών.

«Γιοσέφ Ελιγιά, o Ποιητής της Λίμνης»
Αυτή η διαδραστική έκθεση δίνει στους επισκέπτες την ευκαιρία να γνωρίσουν την εποχή, τη ζωή και το έργο του σπουδαίου γιαννιώτη διανοούμενου και ποιητή και τους ενθαρρύνει να αναπτύξουν μια διαλογική σχέση μαζί του, βασισμένη στα ποιήματα και τις μεταφράσεις των ιερών κειμένων που μας κληροδότησε.

Στόχος των περιοδικών εκθέσεων και των συνδεόμενων πολιτιστικών δράσεων, είναι να παρουσιάσουν στο κοινό στοιχεία από τη ζωή και την παράδοση μιας από τις μικρότερες, αλλά και συνάμα παλαιότερες εβραϊκές κοινότητες του ελλαδικού χώρου, και να διερευνήσουν την ατομική και συλλογική προσφορά της στον εμπλουτισμό των τοπικών αστικών και κοινωνικών μετασχηματισμών.

Τις εκθέσεις συνοδεύει δίγλωσσος κατάλογος, καθώς και ειδικά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά προγράμματα για το μαθητικό κοινό.

Οι έκθεσεις θα φιλοξενηθούν στο Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος από τις 23 Ιανουαρίου έως τις 25 Σεπτεμβρίου 2017.

Εγκαίνια: 23.01.2017, 19.00. Διάρκεια Εκδήλωσης: 18:00 – 21:00.

Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

Σπουδή πάνω στο τραύμα, τη μνήμη, την απώλεια / A study on trauma, memory, loss

Artemis Alkalay: A study on trauma, memory, loss. Agathi Art Gallery, Athens, 18-26/6/2015 (h/t Marcia Ikonomopoulos)

As the photographs add up, one by one, like urban aquariums of memory and a motionless daily routine, there doesn’t appear to be any intention to record. Moreover, these portraits emerge like stems of a large bouquet, tied in a ribbon that passes from one generation to the next. For Artemis Alcalay the need to meet the Greek Jewish survivors of the Holocaust, extending her eye over what has propelled her over the last few years as an artistic creator; namely a study on the ‘home’, the house, the habitat, the memory, the loss, the trauma and the healing. These photographic portraits can be seen not only as part of a project but as ‘sacred’ approaches of solitary journeys. Nikos Vatopoulos (via)

Περισσότερα για την έκθεση στο art22.gr. Κείμενα για το έργο της Αρτέμιδος Αλκαλάη μπορείτε να βρείτε στο alkalay.com.

Yara Haskiel: Memory Extended

Στις 27 Απριλίου, το Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων (Κύπρου 91Α, Κυψέλη) πραγματοποιεί αφιέρωμα στην πειραματική κινηματογραφίστρια Γιάρα Χασκιέλ. Περισσότερες πληροφορίες για τις ταινίες που θα προβληθούν εδώ. Αξίζει να δείτε, εν είδει πρόγευσης, στο vimeo.com το δωδεκάλεπτο δοκίμιό της “Memory Extended”. Το φιλμ είναι μέρος της μακροχρόνιας έρευνας της Yara Haskiel πάνω στην ελληνοεβραϊκή οικογενειακή ιστορία της, η οποία διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη και το Μόναχο.

Memory Extended is an Essay and pre-piece about my long term research on my greek-jewish family history which takes place in Thessaloniki and Munich. The film shows the impossibility of finding names of former family members and contextualize it to the story of the archives from the Jewish Community in Greece, which are spread or lost in different places. The non-linear narrative constitutes itself on a double screen. The viewer can sees the different speeds of looking at the material like in a post-production process and in the archive.

Yara Haskiel (via)

Watch “Memory Extended” (12′) on vimeo.com.

“Memory Extended” (Screengrab)

H Υara Haskiel είναι εικαστικός και ερευνήτρια. Ζει και εργάζεται στο Βερολίνο και τη Βαρκελώνη. Γεννήθηκε το 1982, σπούδασε πειραματικό κινηματογράφο, καλές τέχνες και πολυμέσα και αποφοίτησε από τη σχολή Καλών Τεχνών του Βερολίνου.

Yara Haskiel Spaett, born 1982 is a video artist. She works and lives in Barcelona and Berlin. She is experimenting with forms of video essays and multi-screen installations. In her videos she deals with memory, socio-political issues and family in the context of micro- and macro politics. Currently she is part of the Independent Studies Program (PEI) at the Museum for Contemporary Art (MACBA) in Barcelona. In collaboration with Janine Jembere she has realized several video workshops and performative pieces together with the akademie der autodidakten at the Post-Migrant-Theatre BALLHAUS NAUNYNSTR, Berlin-Kreuzberg. Recently she was part of the organizing and artistical production Team of The Art of Being Many Congress at the Kampnagel Theatre, Hamburg, 2014. (via)

“Είκοσι τρεις αιώνες ιστορίας […] που έχουν διαλυθεί σαν τις πέτρες από τα εβραϊκά µνήµατα µε τις οποίες χτίστηκαν σπίτια και δρόµοι.”

ΑΠΟ ΤΟ «ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ»

Τις ημέρες που έχει κύμα, φύκια, σκουπίδια, τσαλιά και φερτές ύλες, ένας µαύρος πολτός πολιορκεί την προκυµαία από τον Λευκό Πύργο µέχρι την πλατεία Ελευθερίας. Αν σταθείς στην πλατεία Αριστοτέλους, το κόσµηµα του Ερνέστο Εµπράρ, θα δεις ακόµα µερικά σπίτια να σκαρφαλώνουν στα Κάστρα της Άνω Πόλης.
Τις ηµέρες του φθινοπώρου η οµίχλη κάνει µαλακό το φως του ήλιου. Διαποτίζει τα πρόσωπα και τα κτίρια µε µια γλυκιά µελαγχολία. Τον χειµώνα η υγρασία σε διαπερνά µέχρι το µεδούλι. Η βροχή µουσκεύει το χώµα µέσα στο οποίο χωνεύουν ρωµαίοι εκατόνταρχοι, βυζαντινοί ησυχαστές, οθωµανοί δερβίσηδες και σεφαραδίτες Εβραίοι µε τον καηµό της Καστίλης. Είκοσι τρεις αιώνες ιστορίας, σ’ αυτό το σταυροδρόµι της Δύσης και της Ανατολής, που έχουν διαλυθεί σαν τις πέτρες από τα εβραϊκά µνήµατα µε τις οποίες χτίστηκαν σπίτια και δρόµοι. […]
Ο καυτός ήλιος του ελληνικού καλοκαιριού έλουζε τους γερανούς που ορθώνονταν αγέρωχα πίσω µας στο βάθος του λιµανιού. Κάτω από το αµείλικτο φως του Αυγούστου έλιωναν το τσιµέντο και οι πολυκατοικίες της λεωφόρου Νίκης. Τα κύµατα του αέρα ανέβαιναν από την καυτή άσφαλτο κι έκαναν την ατµόσφαιρα αποπνικτική.
Η Θεσσαλονίκη, η αιώνια πόλη µε την οποία είχα δέσει τη ζωή µου, ισορροπούσε κάτω από τον γαλανό ουρανό. Ανάµεσα στις εκκλησίες και στα τεµένη. Στους υψηλούς τίτλους ως «συµβασιλεύουσας τους Βυζαντίου» ή «δεύτερης Ιερουσαλήµ» και στους ταπεινούς πρόσφυγες. Απλωνόταν µπροστά µου σαν βυζαντινό ψηφιδωτό. Κατάστικτο από το νεοελληνικό µπετόν και τους ρυθµoύς του εκλεκτικισµού ή του αρ ντεκό του παρελθόντος. Κοιτούσε προς την Αλεξάνδρεια και το Αλγέρι, ολοφώτεινη ανάµεσα στην Ανατολή και στη Δύση.
Τι είναι µια πόλη; Υπάρχει ακόµη το πνεύµα της που σιγοκαίει κάτω από όλα αυτά ή έχουν αποµείνει µόνο τα λαµπρά ονόµατα στους δρόµους και στις εκκλησίες; […]

ΜΑΚΗΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

Από το αφιέρωμα του περιοδικού Fractal “Της Θεσσαλονίκης κείμενα (Α΄ μέρος)” (επιμέλεια: Κατερίνα Καριζώνη).

European Day of Jewish Culture 2014: Greece

The 15th European Day of Jewish Heritage will be celebrated on Sunday, September 14th 2014. This year’s subject matter: Women in Judaism.

Hundreds of events and initiatives are planned in:

Austria, Belgium, Bosnia Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Denmark,

France, Germany, Greece, Ireland, Italy, Lithuania, Luxembourg,

Netherlands, Norway, Portugal, Romania, Serbia, Slovenia, Spain,

Sweden, Switzerland, United Kingdom

European Days of Jewish Culture in Larissa

Date/Time: September 13, starting time 7.30 pm

Address: 29 Kentavron st. Jewish Martyrs’ Square – Larissa 41222

We are happy to announce the participation of the Jewish Community of Larissa to the European Day of Jewish Culture for 2014, with the general subject “Women in Judaism”. Together with B’nei B’rit – Athens , we are organizing an event in Larissa, on Saturday September 13, dedicated to Greek – Jewish Women Writers. The idea is to honor Greek Jewish Women who have contributed to spreading jewish culture though bibliography (novel writers, poets, historians, scientists, journalists, translators, ethnographers, publishers) The event will take place in the Synagogue at 7.30 p.m. and the program includes: Welcome speeches by the presidents of B’nei B’rit and the Jewish Community of Larissa, Lecture on contribution of women to jewish heritage by Mr. Manos Alchanatis, Professor of the University of Athens, Small presentation of the honored women writers and their work and offering honorary diplomas. After that, people will pass to a book fair in the Community Center, where they will be able to see and buy the books of the honored writers. For the closing of the event we will give a cocktail reception at the Synagogue yard, with Jewish food buffet and Jewish music. Invitations for the event will be sent to members of our Community, all Jewish Communities and Organizations in Greece , the authorities of the city (Mayor, Prefect, e.t.c.) Cultural Societies and active Women Organizations of Larissa and non-Jewish friends.
We hope it will be a successful and interesting event which will give many people the chance to get acquainted with our Jewish Community and its contribution to local cultural life.

Rhodes

Date/Time: September 14, 10.00am-3.00pm

Address: Simiou & Dossiadou street, Medieval Town, Rhodes

The Jewish Community of Rhodes presents:

Open doors’ day: from 10.00am to 3pm the synagogue of Rhodes will be open to the public, with guided tour-lectures by mr. Isaac Habib at 12am and 2pm.

Free entrance

For more information:
Telephone: 0030 22410 22364.
Web: www.jewishrhodes.org

Thessaloniki

Open doors’ day in the Jewish Museum of Thessaloniki

Date/Time: September 14, 11am-2pm

Address: 13 Aghiou Mina Str.

Open doors’ day (free entrance) at the Jewish Museum of Thessaloniki

Opening times: On Sunday 14/09, the Museum will be open from 11am to 2pm.

Jewish Museum of Thessaloniki
13 Aghiou Mina Str.
Thessaloniki

www.jmth.gr

info@jmth.gr

Source: jewisheritage.org

“Παραλήπτης Άγνωστος”, μια παράσταση για την άνοδο του ναζισμού

Παραλήπτης Άγνωστος (Address Unknown)
της Kathrine Kressmann Taylor
σε σκηνοθεσία Νάντιας Φώσκολου
από τις 21 μέχρι τις 31 Μαΐου 2014
@ Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων

Συντελεστές
Μετάφραση – σκηνοθεσία: Νάντια Φώσκολου
Σκηνογραφία – video design: Μικαέλα Λιακατά
Σχεδιασμός φωτισμών: Βασίλης Κλωτσοτήρας
Ενδυματολόγος: Βασιλική Σύρμα
Παίζουν: Δημήτρης Αγαρτζίδης, Αλμπέρτο Φάις

από τις 21 μέχρι τις 31 Μαΐου 2014 || Τετάρτη 21, Πέμπτη 22, Παρασκευή 23, Σάββατο 24, Πέμπτη 29, Παρασκευή 30 στις 21 :00 || Σάββατο 31 Μαΐου στις 19:00 και στις 21:30 || Γενική είσοδος: 10 ευρώ, μειωμένο εισιτήριο (άνεργοι, φοιτητές, κάρτα ΣΕΗ) : 5 ευρώ.

Περίληψη

Σαν Φρανσίσκο (ΗΠΑ) / Μόναχο (Γερμανία), 1932
Μέσα από την αλληλογραφία δύο αδελφικών φίλων, επιτυχημένων μεταναστών στην Αμερική, ο ένας εκ των οποίων αποφασίζει να επιστρέψει στη Γερμανία, το έργο αιχμαλωτίζει μια φιλία — και την ανθρωπότητα ολόκληρη — σε μια στιγμή ιστορικής μεταμόρφωσης.
Καθώς ο Χίτλερ αναρριχάται στην εξουσία, η σχέση των δύο φίλων φθίνει ανεπανόρθωτα και καταλήγει στην προδοσία.
Παρακολουθώντας με κομμένη την ανάσα μια κλασική ιστορία προδοσίας και εκδίκησης, δομημένη με κινηματογραφικό σασπένς, η παράσταση διερευνά το ζήτημα της προσωπικής ευθύνης σε περιόδους κρίσεων.

Σύντομη ιστορία του κειμένου

Κλασική νουβέλα δι’ αλληλογραφίας, αιχμηρό, λιτό και προφητικό κείμενο για τις απαρχές του Τρίτου Ράιχ, την άνοδο του ναζισμού, τη διείσδυση της εθνικοσοσιαλιστικής ιδεολογίας στις συνειδήσεις, η νουβέλα Παραλήπτης άγνωστος (Address Unknown), πρώτο βιβλίο της αμερικανίδας συγγραφέως Kathrine Kressmann Taylor, γράφτηκε και δημοσιεύτηκε το 1938 στις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα χρόνο πριν από το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Κυκλοφόρησε πρώτα ως short story σε ένα αμερικάνικο περιοδικό και αναδημοσιεύτηκε γρήγορα από το Reader’s Digest σε μορφή βιβλίου. Οι πωλήσεις ξεπέρασαν τα 50.000 αντίτυπα και το κείμενο απαγορεύτηκε αμέσως στη Γερμανία.
Η νουβέλα έπεσε ύστερα σε μια σχετική λήθη, μέχρι τη δεύτερή της αναδημοσίευση, το 1995, με αφορμή την 50η επέτειο της απελευθέρωσης των στρατοπέδων συγκέντρωσης, ένα χρόνο πριν από το θάνατο της Kathrine Kressmann Taylor.

Η συγγραφέας Kathrine Kressmann Taylor (1903-1996)

Η Kathrine Kressmann γεννήθηκε το 1903 στο Πόρτλαντ της Πολιτείας Όρεγκον. Αφού αποφοίτησε από το University of Oregon, μετακόμισε στο Σαν Φρανσίσκο, όπου εργάστηκε στον χώρο της διαφήμισης. Το 1928, η Kathrine Kressmann παντρεύτηκε τον Elliott Taylor, ιδιοκτήτη διαφημιστικής εταιρείας. Δέκα χρόνια αργότερα, το ζευγάρι μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, όπου δημοσιεύτηκε το Address Unknown. Τόσο ο εκδότης όσο και ο σύζυγός της θεώρησαν ότι η νουβέλα ήταν «πολύ δυνατή για να εμφανιστεί ως υπογεγραμμένη από γυναίκα», και δημοσίευσαν το έργο με την υπογραφή Kressmann Taylor, αφαιρώντας το μικρό όνομα της Kathrine — η οποία επρόκειτο να κρατήσει σε όλη της την καριέρα το νέο αυτό ονοματεπώνυμο. Η στηλίτευση του ναζισμού αποτελεί το θέμα και του επόμενου βιβλίου της Taylor, Until That Day (1942). Το 1947, η συγγραφέας άρχισε να διδάσκει δημοσιογραφία και δημιουργική γραφή στο Gettysburg College της Πενσυλβανία.
Το 1995, όταν η Taylor ήταν 91 ετών, το Address Unknown επανεκδόθηκε και έγινε πλέον διεθνές best-seller, χαρίζοντάς της έναν νέο γύρο αναγνώρισης. Πέθανε το 1996, έχοντας περάσει τον τελευταίο χρόνο της ζωής της δίνοντας συνεντεύξεις και υπογράφοντας αντίτυπα του βιβλίου της.

Δημήτρης Αγαρτζίδης, Αλμπέρτο Φάις (Πηγή: flickr.com)

« Αγαπητέ Max… », « Αγαπητέ Martin… »

Ποιος είναι αυτός ο Αδόλφος Χίτλερ που δείχνει να αναρριχάται προς την εξουσία στη Γερμανία ; Δεν μου αρέσουν όσα διαβάζω γι’ αυτόν…
(21 Ιανουαρίου 1933)

Η νουβέλα Παραλήπτης Άγνωστος αποτελείται από 19 επιστολές που ανταλλάσσουν δύο φίλοι, ο Martin Schulse, 40 ετών, Γερμανός, παντρεμένος, πατέρας τριών παιδιών, και ο Max Eisenstein, 40 ετών, εργένης, πολιτογραφημένος Αμερικάνος εβραϊκής καταγωγής.
Χρόνια συνέταιροι, έχοντας ιδρύσει και διευθύνει μαζί μια γκαλερί έργων τέχνης στο San Francisco, ο Max και ο Martin χωρίζουν εν μέρει όταν, το 1932, ο Martin αποφασίζει να επιστρέψει στο Μόναχο με την οικογένειά του.
Από τις 12 Νοεμβρίου του 1932 μέχρι τις 18 Μαρτίου του 1934, οι δύο φίλοι, χωρισμένοι από έναν ωκεανό, αλληλογραφούν τακτικά. Ο Max μιλάει για τη μοναξιά του, για τις δουλειές της γκαλερί, και πληροφορείται από τον φίλο του για τις εξελίξεις στην Ευρώπη. Ο Martin, με τη σειρά του, διηγείται την εγκατάσταση και την καινούργια του ζωή σε μια Γερμανία διαλυμένη από την οικονομική κρίση, μια Γερμανία που δυσκολεύτηκε να αναγνωρίσει κατά την επιστροφή του.
Είναι οι τελευταίοι μήνες της πρωθυπουργίας Hindenburg ˙ η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ρίχνει τα τελευταία της φώτα, αλλά κανείς δεν παίρνει ακόμη στα σοβαρά τους λόγους ενός άσημου φανατικού ονόματι Hitler.
Καθώς η μια επιστολή διαδέχεται την άλλη, ένα απειλητικό βουητό αρχίζει να σκιάζει την αλληλογραφία των δύο φίλων.
Οι πολιτικές ισορροπίες αλλάζουν ξαφνικά τον Μάρτιο του 1933 και ο Eisenstein διαπιστώνει πως ο καρδιακός του φίλος, υπό την επιρροή μιας ναζιστικής ιδεολογίας που κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, έχει αρχίσει να υιοθετεί τις αντιλήψεις του καινούργιου καθεστώτος.
Μήπως πρόκειται όμως για μια προσποίηση, στην οποία προβαίνει ο Martin με στόχο να ξεγελάσει τη λογοκρισία του Τρίτου Ράιχ;
Η απορία αυτή λύνεται όταν ο Max ζητάει από τον Martin να παράσχει άσυλο και προστασία στη μικρή του αδερφή, τη Griselle, ανερχόμενη ηθοποιό στη Βιέννη, η οποία βρίσκεται, μετά από τη θέσπιση των νόμων που απαγορεύουν στους Εβραίους την άσκηση ορισμένων επαγγελμάτων, υπό τη διαρκή απειλή μιας σύλληψης.

Έγραψαν για το κείμενο :

« Το σύγχρονο αυτό διήγημα είναι κυριολεκτικά τέλειο. Πρόκειται για το πιο αποτελεσματικό κατηγορώ εναντίον του ναζισμού που έχει γίνει ποτέ σε έργο μυθοπλασίας. »
[« The New York Times Book Review »]

« Καθώς εξαπλώνεται η ναζιστική ιδεολογία, και μαζί της ο ενθουσιασμός του Martin γι’ αυτήν, η φιλία διαβρώνεται και η ίδια η αλληλογραφία απειλείται. Δεν μπορώ να αποκαλύψω αυτό που ακολουθεί, παρά μόνο λέγοντας ότι η ανατροπή (coup de théâtre) στην οποία προβαίνει η Taylor στο τέλος δεν είναι μόνο λαμπρή —εγγράφοντας τις ίδιες τις επιστολές μέσα στην πλοκή — αλλά φέρνει την απόδειξη, κατά μια διττή έννοια, του τρόπου με τον οποίο οι γραμμένες λέξεις μπόρεσαν να αποτελέσουν ένα αποτελεσματικό όπλο κατά της εξουσίας των Ναζί. »
[Anne Karpf, « The Guardian », 13 Ιουνίου 2002]

« Έργο μυθοπλασίας, [Παραλήπτης άγνωστος] αποτελείται από την αλληλογραφία που ανταλλάσσουν ανάμεσα στο 1932 και το 1934 δύο φίλοι, συνέταιροι σε μια γκαλερί έργων τέχνης του San Francisco : ο Max Eisenstein, Εβραίος του οποίου η αδερφή προσπαθεί να κάνει καριέρα ως ηθοποιός στη Βιέννη και ο Martin Schulse, γερμανικής καταγωγής, που επιλέγει να επιστρέψει στο Μόναχο της Γερμανίας. Φαίνεται πως η συγγραφέας εμπνεύστηκε την αρχική ιδέα του διηγήματος από κάποιες αυθεντικές επιστολές. Το διήγημα γνώρισε από τη δημοσίευση του στο «Story Magazine» εξαιρετική επιτυχία. Το «Reader’s Digest» το αναδημοσίευσε υπό μια συμπυκνωμένη μορφή. Έγινε από τότε ένα είδος ανεξακρίβωτου λογοτεχνικού ιπτάμενου αντικείμενου, ένα είδος κρυφού αριστουργήματος. »
[Frédéric Vitoux « Le Nouvel Observateur »]

« Το καθαρό και αιχμηρό του ύφος, από το οποίο αναδύεται μια κρυμμένη τρυφερότητα, δίνει σ’ αυτό το προφητικό κείμενο μια δαιμονική δύναμη. Τελειώνοντας την ανάγνωσή του, μία μόνο επιθυμία διακατέχει τον αναγνώστη : να μοιραστεί την ανακάλυψη αυτή με άλλους. Με όλους. Γρήγορα. »
[Martine Laval, « Télérama »]

Βιογραφικά των συντελεστών

Νάντια Φώσκολου

Γεννήθηκε στην Αθήνα. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα και στη Νέα Υόρκη. Αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Columbia, όπου έκανε τριετές επαγγελματικό μεταπτυχιακό στη Σκηνοθεσία Θεάτρου με υποτροφία του Κληροδοτήματος Μινωτή και του Ιδρύματος Fulbright. Είναι αριστούχος απόφοιτος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος Μεταπτυχιακού Τίτλου (DEA) Θεατρολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και απόφοιτος της Δραματικής Σχολής ‘Florent’ (Παρίσι).
Τον Αύγουστο του 2013 σκηνοθέτησε το έργο Peninsula του Nathan Wright στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Fringe της Νέας Υόρκης. Η παράσταση τιμήθηκε με το βραβείο Παράστασης Συνόλου (Outstanding Ensemble) και επελέγη για τα Fringe Encores: peninsulatheplay.com
Το 2013, παρουσίασε την παράσταση Καλοκαίρι στα Σώματα με τη Γιασεμί Κηλαηδόνη (κείμενα Σωτήρη Δημητρίου) στο Θέατρο Μεταξουργείο (επαναλήφθηκε τη σαιζόν 2013-14), ενώ την άνοιξη του 2013 είχε σκηνοθετήσει το Lake Full of Iron; Sky Full of Hope, πάλι του Nathan Wright, στο Manhattan Repertory Theatre της Νέας Υόρκης. Το 2011 σκηνοθέτησε το Ρωμαίος και Ιουλιέττα στο Θέατρο Θησείον (συνεχίστηκε το 2012-13 για δεύτερη χρονιά). Το 2008, σκηνοθέτησε σε sold-out πρεμιέρα στο Baryshnikov Arts Center το Opus D’Amour της Anna Forsythe.
Στη Νέα Υόρκη έχει επίσης σκηνοθετήσει τις παραστάσεις Ψύλλοι στ’Αυτιά του Φεντώ, Οι Καλύτερες Προθέσεις του Μπέργκμαν, Protest του Χάβελ, Τρεις Αδελφές του Τσέχωφ, καθώς και τα σύγχρονα έργα After της Erin Browne, Naked Fish και Mission του Nathan Wright.
Στην Αθήνα: Πώς ο Προυστ μπορεί να αλλάξει τη ζωή σου του Αλαίν Ντε Μποττόν (Άδειος Χώρος – Πειραματική Σκηνή Εθνικού Θεάτρου), Ταξίδι στις Κάτω Χώρες του Ζαν-Λυκ Λαγκάρς (Ομάδα Κινηματο-θέατρον), το αφήγημα του Βενεντίκτ Εροφέεφ «Μόσχα-Πετουσκί» σε θεατρική διασκευή με τίτλο Black Russian (Θέατρο Μεταξουργείο), και το έργο Γείτονας του Μάριους Ιβασκεβίσιους σε μορφή αναλογίου για το Εθνικό Θέατρο.
Έχει εργαστεί ως συντονίστρια χώρων στον καλλιτεχνικό οργανισμό ‘chashama’ της Νέας Υόρκης, ως ερευνήτρια στο Κέντρο Αρχαίου Δράματος «Δεσμοί», και ως βοηθός σκηνοθέτη του Γιάννη Χουβαρδά (Ιδιωτικές Ζωές του Νόελ Κάουαρντ, Αμόρε – Θέατρο του Νότου). Μεταφράζει για το θέατρο από τα αγγλικά και τα γαλλικά. Φωτογραφίες παραστάσεων: www.flickr.com

Μικαέλα Λιακατά

Γεννήθηκε στην Αθήνα τo 1982. Δουλεύει ως σκηνογράφος και video designer σε παραστάσεις θεάτρου, χορού και ταινίες μικρού μήκους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Αποφοίτησε με άριστα από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, το Μεταπτυχιακό τμήμα της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ “Χώρος-Σχεδιασμός-Πολιτισμός” και από το πρόγραμμα Master of Fine Arts, Design for Stage and Film, Tisch School of the Arts, NYU, της Νέας Υόρκης. Είναι υπότροφος των Ιδρυμάτων Αλέξανδρος Ωνάσης, Fulbright και Αττική Παράδοση. Έχει δουλέψει ως βοηθός video designer δίπλα στον video artist Tal Yarden στις παραστάσεις όπερας (σε σκην. Ivo Van Hove) Der Schatzgräber, του Franz Schreker, DeNederlandse Opera – Άμστερνταμ (2012), Macbeth του Guiseppe Verdi, Όπερα της Lyon (2012), La Clemenza di Tito, του W.A. Mozart, La Monnaie – Βρυξέλλες (2013), Brokeback Mountain, του Charles Wuorinen, Theatro Real, Μαδρίτη (2014). Έχει επίσης δουλέψει δίπλα στον Tal Yarden για τη συναυλία της παγκόσμιας οργάνωσης UNAids στο Kennedy Center, Washington DC. (2012). Στη Νέα Υόρκη σχεδίασε σκηνικά για τις παραστάσεις: Camino Real, του Tennessee Williams, σκηνοθεσία Shana Cooper (2012), Major Barbara του G.B. Shaw, σκηνοθεσία Janet Zarish (2011), Hypochondria του Kyle Jarrow, σκηνοθεσία Jimmy Maize (2011), την ταινία μικρού μήκους Yield, σκηνοθεσία Nelson Eusebio (2012), καθώς και δύο παραστάσεις χορού, σε χορογραφίες των Jenny Rocha (Rocha Dance Company) και Michael Laskaris-Claire Westby-Samuel Swanton (2010 και 2011). Στην Ελλάδα, έχει συνεργαστεί με τη θεατρική εταιρεία “Πόλις” και έχει σχεδιάσει video animation για την παράσταση O Υμπύ και η Επιτροπή της Αλήθειας, της Jane Taylor, σκηνοθεσία Ελένης Γεωργοπούλου, θέατρο Απόλλων, Σύρος, (2009). Έχει σχεδιάσει σκηνικά για την ταινία μικρού μήκους “Συντήρηση”, σε σκηνοθεσία Ιφιγένειας Δημητρίου, Νύχτες Πρεμιέρας (2013) Έχει κερδίσει πρώτο βραβείο σε έναν πανελλήνιο επαγγελματικό και έναν πανελλήνιο φοιτητικό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. www.mikaelaliakata.com

Δημήτρης Αγαρτζίδης

Γεννήθηκε στους Φιλιάτες Θεσπρωτίας. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην Ανωτέρα Σχολή Δραματικής Τέχνης του Γιώργου Κιμούλη “Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας”και στο Εργαστήρι Φωνητικής Τέχνης του Σπύρου Σακκά. Διδάσκει υποκριτική και φωνητική- αναπνευστική αγωγή. Σκηνοθέτησε τις παραστάσεις: “Περσινή αρραβωνιαστικιά” της Ζυράννας Ζατέλη, “Τρεις αδελφές à Moscou, στη Μόσχα, to Moscow, nach Moskau!”, βασισμένη στο έργο του Άντον Πάβλοβιτς Τσέχωφ και “Παγκόσμια ιστορία της αϋπνίας” πάνω σε κείμενα του Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Έχει συνεργαστεί, στο Εθνικό και στο ελεύθερο θέατρο, με σκηνοθέτες όπως ο Λευτέρης Βογιατζής, ο Σωτήρης Χατζάκης, η Άντζελα Μπρούσκου, ο Γιάννης Λεοντάρης, η Ιώ Βουλγαράκη, ο Αντώνης Καλογρίδης, ο Κοσμάς Φοντούκης, η Μάρθα Φριντζήλα, ο Γιώργος Κιμούλης κ.α. σε έργα Ευριπίδη, Σοφοκλή, Τσέχωφ, Σαίξπηρ, Πούσκιν, Καζαντζάκη, Τ. Ουίλιαμς, Μαριβό, Πετρουσέφσκαγια, Σιμελπφένιχ κ.α. Στον κινηματογράφο έπαιξε στην ταινία του Δημήτρη Αθανίτη «Τρεις μέρες ευτυχίας» και στην τηλεόραση στη σειρά «Μίλα μου βρώμικα» της Μυρτώς Κοντοβά. Είναι ιδρυτικό μέλος της ομάδας Elephas tiliensis.

Αλμπέρτο Φάις

Αποφοίτησε από τη δραματική σχολή του Ωδείου Αθηνών. Στο θέατρο έχει λάβει μέρος στις παραστάσεις :
Οι Δαιμονισμένοι, Μελίνα-όπου και να ταξιδέψω, Θησέας και Αριάδνη, Η μέλισσα, Οιδίπους Τύραννος, Άμλετ, Ιππείς, Κατά φαντασίαν ασθενής, Παρακαλώ ας μείνει μεταξύ μας, Πέρσες, Ξενοδοχείον ο Παράδεισος, Πολύ κακό και τίποτα, Όρνιθες, Οιδίπους – ΑντιΟιδίπους, Γυάλινος Κόσμος, Ο κύκλος με την κιμωλία, Το ημέρωμα της στρίγγλας, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Μιζερέρε, Νεφέλες, Φοιτηταί. Έχει συνεργαστεί με τους σκηνοθέτες Σ. Σπυράτου, Α. Ρεβή, Τσ. Γκραουζίνις, Β. Νικολαϊδη, Γ. Μπέζο, Α. Ρήγα, Κ. Ρήγο, Δ. Λιγνάδη, Θ. Μουμουλίδη, Ν. Μπράντιτς, Κ. Τσιάνο, Γ. Ιορδανίδη, Σ. Τσακίρη.
Έχει εμφανιστεί στις τηλεοπτικές σειρές Ονειροπαγίδα, Αν μ’αγαπάς, Ήρθε κι έδεσε, Η αδερφή της αδερφής της αδερφής μου, Τα χαϊδεμένα παιδιά, Γοργόνες, Ευτυχισμένοι μαζί, Τα μαχαιρώματα, Το κόκκινο δωμάτιο και στο ντοκιμαντέρ Σπύρος Λούης του Γ. Σμαραγδή.

__________________________________

Τα πνευματικά δικαιώματα του κειμένου εκπροσωπούνται από την εταιρεία / Agent : Macnaughton Lord Representation, 44 South Molton Street, London W1K 5RT

__________________________________

theatre / performance art / poetry / installation / readings / documentary / creative writing / music

Πολυχώρος Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων

Κύπρου 91Α & Σικίνου 35Α, 11361, Κυψέλη, Αθήνα

Τ: (00 30) 213 00 40 496 || Mobile: (00 30) 69.45.34.84.45

Email: info@polychorosket.gr
Site: http://polychorosket.gr/
Facebook: https://www.facebook.com/kentron.el
Twitter: https://twitter.com/TVControlCenter
Flickr: http://www.flickr.com/photos/79921428@N03/sets
YouTube: http://www.youtube.com/channel/UC0rOD1_SgjuNrkNmx59_sMg?feature=mhee
Vimeo: https://vimeo.com/user16922222/videos
Teaser: http://www.youtube.com/watch?v=74G9Da77Vxo
__________________________________

Πρόσβαση στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων: λεωφορείο (στάση Καλλιφρονά): 054, 608, 622, Α8, Β8 || τρόλεϊ (στάση Καλλιφρονά): 3, 5, 11, 13, 14 || τρόλεϊ (στάση Πλατεία Κυψέλης): 2, 4 || ΗΣΑΠ: Άγιος Νικόλαος (12 λεπτά με τα πόδια).
Χάρτης GoogleMaps:
https://plus.google.com/115399163603766834337/about?gl=fr&hl=en

Πηγή: facebook.com

Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου: «Το Ολοκαύτωμα στις φωνές των επιζώντων» (ομιλία στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, 15 Μαρτίου 2014)

«Το Ολοκαύτωμα στις φωνές των επιζώντων»

[Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο 71neveragainthessaloniki.blogspot.gr]

Θέλω να σας ευχαριστήσω για την τόσο τιμητική σας πρόσκλησή σας να μιλήσω σ’ αυτήν την τελετή, όμως θα ήμουν πιο ειλικρινής αν έλεγα ότι αυτή η τιμή, στην παρούσα συγκυρία, συνοδεύεται από το βαρύ συναίσθημα του πένθους αυτής της επετείου. Το μόνο που αντισταθμίζει αυτό το συναίσθημα είναι ότι εδώ και μερικά χρόνια έχει γίνει μια μεγάλη αλλαγή, και η Θεσσαλονίκη δεν είναι πια μια πόλη που κρύβει στη σιωπή και τη λήθη μια τραγική σελίδα της πρόσφατης ιστορίας της. Η Θεσσαλονίκη, αυτή η πρωτεύουσα των προσφύγων, όπως την ονόμασε ο αείμνηστος συγγραφέας της, ο Γιώργος Ιωάννου, έχει γίνει πλέον ένας τόπος μνήμης, κι αυτό με παρηγορεί σαν πολίτη και σαν άνθρωπο που προσπάθησε να ασκήσει έντιμα το λειτούργημα του πανεπιστημιακού δασκάλου.

Σήμερα σ’ αυτήν την αίθουσα τιμούμε τη μνήμη των συμπολιτών μας που οδηγήθηκαν στον Άουσβιτς. Από αυτούς ελάχιστοι επέστρεψαν. Και θέλω να τους φέρω κοντά μας, μέσα από τις φωνές τους, όπως τις ακούμε στις μαρτυρίες τους. Όμως είναι κι εκείνοι, οι περισσότεροι, που δεν επέστρεψαν, και όπως έγραφε ο ποιητής Πάουλ Τσέλαν, κανείς δεν μπορεί να μιλήσει εκ μέρους των νεκρών.

Ίσως πράγματι, είναι λάθος να φανταζόμαστε ότι μπορούμε να αντικαταστήσουμε τις φωνές των ανθρώπων που εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα με τη δική μας φωνή, όσο κι αν κλείνει μέσα της την οργή, τη διαμαρτυρία και, προπάντων το πένθος -πένθος για εκατοντάδες, χιλιάδες, εκατομμύρια αμάχων ανθρώπων, που χάθηκαν όχι στο πεδίο μιας μάχης, όχι στα σπίτια τους σε έναν βομβαρδισμό, αλλά μετά από διαδικασίες δαιδαλώδεις, γραφειοκρατικές, κυρίως παραπλανητικές, που τους απόσπασαν από τις εστίες τους, τους αποξένωσαν από το βιος τους και τα όποια τους υπάρχοντα -οι πιο πολλοί ήσαν πάμφτωχοι άνθρωποι-, τους οδήγησαν στο γκέτο και μετά τους φόρτωσαν στα τραίνα. Πολλούς τους ξεγέλασε η υπόσχεση των ναζί ήταν ότι θα πάνε σε μια νέα πατρίδα, όπου θα εργαστούν ανάλογα με τις γνώσεις και τις ειδικότητές τους. Έτσι έφυγαν, με μια βαλίτσα με ρούχα ζεστά, κατάλληλα για το κλίμα της Πολωνίας, αφού αναγκάστηκαν να βγάλουν συνάλλαγμα σε ζλότυ, και, τέλος, όπως έχει δείξει ο ιστορικός Ραούλ Χίλμπεργκ, να αναλάβουν οι ίδιοι τα έξοδα της μεταφοράς τους με το τραίνο, τα οποία πλήρωσε η ισραηλιτική κοινότητα, για να πάνε ιδίοις αναλώμασι, στον θάνατό τους.

Μίλησα για παραπλανητικές διαδικασίες από την πλευρά των ναζί, και ίσως πρέπει να σταθώ λίγο σ’ αυτό το σημείο στη διαδικασία της εκτόπισης, γιατί είναι πολύ σημαντικό.

Την πλήρη εικόνα μας δίνει ο Γιομτώβ Γιακοέλ, τότε σύμβουλος της Ισραηλιτικής κοινότητας. Γράφει ο Γιακοέλ στα απομνημονεύματά του, ένα μεγάλης αξίας ιστορικό ντοκουμέντο, ότι οι ναζί ολόκληρο τον πρώτο χρόνο της κατοχής δεν ενόχλησαν ιδιαίτερα τους Εβραίους. Μάλιστα ορισμένοι, γύρω στους 5.000 Εβραίοι, που είχαν καταφύγει στην Αθήνα το 1941, από φόβο για τα αντισημιτικά μέτρα των ναζί σε άλλες χώρες, επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη όταν είδαν ότι δεν υπήρχε εμφανής κίνδυνος γι’ αυτούς. Το πρώτο ουσιαστικά βίαιο αντισημιτικό μέτρο σε ευρύτερη κλίμακα ήταν εκείνο της συγκέντρωσης των ανδρών στην Πλατεία Ελευθερίας, τον Ιούλιο του 1942, και η επιβολή υποχρεωτικής καταναγκαστικής εργασίας. Τότε η Ισραηλιτική κοινότητα προσπάθησε να αναστείλει το μέτρο αυτό έναντι της καταβολής ενός εξαιρετικά υψηλού ποσού λίτρων, πράγμα που επετεύχθη. Εκτός από αυτά, μέχρι το καλοκαίρι του 1942, η θέση των Εβραίων λίγο διέφερε, κατά τον Γιακοέλ, από αυτήν των Ελλήνων. Τα καθαυτό διωκτικά μέτρα, η απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 5, η απαγόρευση της χρήσης οχημάτων, η επιβολή διακριτικού σημείου -του άστρου-, η διαταγή για τον εγκλεισμό σε γκέτο, με σκοπό τον εκτοπισμό στην Πολωνία, όλα αυτά εφαρμόστηκαν στις 8 Φεβρουαρίου του 1943. Και ένα μήνα μετά έγινε η πρώτη αποστολή. Πρέπει να υπογραμμίσω ότι όλα αυτά συνέβησαν στο ελάχιστο διάστημα ενός μηνός, με διαταγές αλλεπάλληλες, αιφνιδιαστικές. Ο ίδιος ο Γιακοέλ, ζώντας τα γεγονότα από μέσα και αντιλαμβανόμενος τους κινδύνους που εγκυμονούσε αυτό το ταξίδι στο άγνωστο, κατάφερε να διαφύγει στην Αθήνα και να κρυφτεί. Εκεί συνελήφθη το 1944 και οδηγήθηκε στο Άουσβιτς και στους θαλάμους αερίων, είχε όμως προφτάσει να γράψει τα απομνημονεύματα που προανέφερα, κυρίως για την περίοδο 1941-1943, από τα οποία μαθαίνουμε με λεπτομέρειες, σχεδόν μέρα με τη μέρα, για το διάστημα που προηγήθηκε πριν από την πρώτη αποστολή. Το χειρόγραφο του Γιακοέλ το διέσωσε ο φίλος του Ασσέρ Μωυσής (Γιομτώβ Γιακοέλ, Απομνημονεύματα 1941-1943, επιμέλεια Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Θεσσαλονίκη 1993, εκδ. Παρατηρητής).

Οι ναζί είχαν σχεδιάσει καλά τα πάντα, έτσι ώστε να αποκοιμίσουν τις υποψίες, να υποχρεώσουν την κοινότητα να εκχωρήσει έναντι λίτρων τεράστια ποσά, να σφετεριστούν και να οικειοποιηθούν υλικά αγαθά και ανθρώπινες ζωές, όπως έκαναν άλλωστε και στην υπόλοιπη Ελλάδα, με παραπλάνηση, καλλιέργεια του φόβου και με τα μέτρα των αντιποίνων. Και, φυσικά, είχαν σε όλα αυτά τους εντόπιους συνεργάτες τους -και ας μου επιτραπεί εδώ να θυμίσω την εξαίρετη μελέτη του Στράτου Δορδανά Η γερμανική στολή στη ναφθαλίνη (εκδ. Εστία).

Έτσι έφυγαν σχεδόν 50.000 άνθρωποι για το ταξίδι αυτό, βίαια αλλά και παραπειστικά. Αυτή η μέθοδος της παραπλάνησης αποσκοπούσε στην αποσόβηση της πιθανότητας κάθε αντίδρασης από την πλευρά του πληθυσμού. Η εκτόπιση, παρά τα όποια προσχήματα περί νέου οικισμού στην Πολωνία, έγινε με αφάνταστη βιαιότητα, και με ποινές θανάτου για όσους θα αψηφούσαν τις διαταγές. Έφυγαν ολόκληρες οικογένειες με ηλικιωμένους και βρέφη, κι έφυγαν ακόμη και Εβραίοι αξιωματικοί ή στρατιώτες του ελληνικού στρατού, που είχαν πολεμήσει στον πόλεμο της Αλβανίας, και ανάμεσά τους και ανάπηροι πολέμου. Βέβαια, στην ιστορία η πρακτική της μετακίνησης πληθυσμών δεν ήταν άγνωστη. Μπορούσε να γίνει πιστευτή, διότι υπήρχαν στο παρελθόν ανάλογα ιστορικά παραδείγματα. Όσο για τις φήμες που κυκλοφορούσαν ήδη από τις αρχές του 1942 από το BBC, για την ύπαρξη στρατοπέδων θανάτου, αυτές ακούγονταν εξωφρενικές -απλούστατα δεν είχε υπάρξει άλλο τέτοιο προηγούμενο στην ιστορία- και οι περισσότεροι τις θεωρούσαν αγγλική αντιναζιστική προπαγάνδα, ή αλλιώς «ράδιο αρβύλα», όπως έλεγαν τότε.

Όσοι έδωσαν βάση στις φήμες και, κυρίως, όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα, φρόντισαν να φύγουν και να κρυφτούν. Οι ελάχιστοι νέοι που ήσαν οργανωμένοι στο νεοσύστατο τότε ΕΑΜ, επίσης μπόρεσαν να φύγουν με τους αντάρτες. Όμως πολλοί, ειδικά οι κοπέλες, αντιμετώπιζαν το μεγάλο ηθικό δίλημμα πως να εγκαταλείψουν τις οικογένειές τους κάτω από συνθήκες κάθε άλλο παρά ομαλές. Και γύρισαν στα σπίτια τους για να ακολουθήσουν τους γονείς τους.

Ίσως να έγινε κατανοητό, αγαπητοί φίλοι, ότι, μια μέρα σαν τη σημερινή, της επετείου της αναχώρησης του πρώτου τραίνου, προσπαθώ να συνοψίσω σε λίγες φράσεις την απάντηση στο ερώτημα που πολλές φορές διατυπώθηκε: μα γιατί δεν αντέδρασαν, γιατί δεν αντιστάθηκαν, γιατί αφέθηκαν να οδηγηθούν «σαν πρόβατα επί σφαγή»;

Πέρα από όσα είπα για τον καταχθόνιο τρόπο οργάνωσης του εκτοπισμού, πρέπει να προσθέσω και το ερώτημα-κλειδί: μήπως, επιπλέον, οι Εβραίοι στην πόλη μας, εκείνη τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, αισθάνονταν ανεπιθύμητοι; Μήπως οι αιώνες θρησκευτικού αντισημιτισμού, εθνικών διεκδικήσεων και αντεκδικήσεων, είχαν συντείνει, ώστε η παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, τουλάχιστον για ένα μέρος του χριστιανικού πληθυσμού, να εκλαμβάνεται ως ένα κομμάτι ξένο στον εθνικό κορμό;

Επιπλέον, κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι το εξής: Tα θύματα αυτής της γενοκτονίας δεν ήσαν μόνο θύματα ενός πολέμου, αλλά ήσαν θύματα του αντισημιτισμού αιώνων, τροφοδοτημένου από τις προκαταλήψεις και τα αρνητικά στερεότυπα για τους Εβραίους, που διαδόθηκαν από την προφορική και γραπτή παράδοση, και από κάθε είδους κείμενα και έντυπα. Η γενοκτονία ξεκίνησε από τα βιβλία. Κι αυτό, εμείς οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, ιδίως όσοι ασχολούμαστε με τα έργα της γραφής, πρέπει να το τονίζουμε.

Βέβαια η ιδιαιτερότητα της γενοκτονίας των Εβραίων στις λεπτομέρειές της άργησε να γίνει πλήρως κατανοητή. Αμέσως μετά τον πόλεμο, στην πρώτη συνέλευση του ΟΗΕ στις 11 Δεκεμβρίου του 1946, όταν εισήχθη ο όρος «γενοκτονία» από τον Ράφαελ Λέμκιν, θεωρήθηκε ως ένα από τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Στη Nυρεμβέργη δεν δικάστηκαν οι ναζί ειδικά για τη γενοκτονία των Eβραίων. Θα δώσω ένα παράδειγμα γι’ αυτήν την ελλιπή κατανόηση: ο νομικός Δημ. Mαγκριώτης που συνέγραψε το 1949 σχετική μελέτη για τα εγκλήματα της Kατοχής, χρησιμοποίησε τον όρο «γενοκτονία» και «ομηρία» αδιακρίτως για το σύνολο του ελληνικού λαού.

Όμως η διαφορά ανάμεσα στα εγκλήματα πολέμου και στη γενοκτονία κατά των Εβραίων από τους ναζί είναι κεφαλαιώδης, διότι η γενοκτονία στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν περιοριζόταν σε εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού, θανάτους από λιμοκτονία κλπ, αλλά αποτελούσε ένα πρόγραμμα ολοκληρωτικής εξαφάνισης μιας εθνικής ή θρησκευτικής ομάδας. Για να εξολοθρευτεί μια ανθρώπινη ομάδα, πρέπει ο δράστης να καταστρέψει την ικανότητά της να αναπαραχθεί βιολογικά και πολιτισμικά. Δεν αρκεί να σκοτώσει τους ηλικιωμένους, τις εγκύους, τα παιδιά και τα νεογέννητα, ή να στειρώσει τις γυναίκες. Πρέπει ο δράστης να εμποδίσει την αναμετάδοση, να σβήσει τα ίχνη της. Πρέπει να κουρελιάσει τον ανθρώπινο ιστό των σχέσεων που συνδέουν τα μέλη μιας οικογένειας, μιας κοινότητας, και πρώτα απ’ όλα να καταστρέψει τον πρώτο ανθρώπινο δεσμό, αυτόν που δημιουργείται ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί. Kαι, τα πρώτα θύματα ήσαν τα παιδιά. Δεν ξέρω αν το γνωρίζετε, αλλά τα παιδιά που υπήρξαν θύματα της γενοκτονίας των ναζί εναντίον των Eβραίων ανέρχονται σε 1.800.000. Από τη Θεσσαλονίκη, όπως έδειξε η αγαπητή φίλη και ερευνήτρια Λέλα Σαλέμ, οδηγήθηκαν στον θάνατο 15.000 παιδιά.

Όλα αυτά, άργησαν να διευκρινιστούν, για τον εξής κύριο λόγο, που έχει σχέση με τη διαχείριση της μνήμης. Όπως γνωρίζουμε, την εκτόπιση σε γερμανικά στρατόπεδα, μοιράστηκαν Eβραίοι φυλετικοί κρατούμενοι και μη Eβραίοι αντιστασιακοί. Όμως οι αντιστασιακοί κομμουνιστές τη διεκδίκησαν ως εμπειρία που συνδέεται με τους αντιστασιακούς αντιφασιστικούς αγώνες τους. Tο Nταχάου έγινε γνωστό από την εκτόπιση του Nίκου Zαχαριάδη, όπως αντίστοιχα στη Γαλλία το Άουσβιτς έγινε γνωστό επειδή εκεί κρατήθηκαν οι Γαλλίδες επώνυμες μη Εβραίες κομμουνίστριες, η Danielle Casanova και η Marie-Claude Vaillant Couturier. Στα στρατόπεδα οι κόσμοι των Eβραίων και των μη Eβραίων διαχωρίστηκαν για άλλη μια φορά. Συνέπεια ήταν ότι κατά τις πρώτες καταμετρήσεις των θυμάτων, η διάκριση ανάμεσα σε πολιτικούς και φυλετικούς κρατούμενους, δεν λήφθηκε υπόψιν, και, εννοείται, δεν καταμετρήθηκαν τα παιδιά.

Όμως στην αρχή της ομιλίας μου αναφέρθηκα στο πένθος -το πένθος που μπορούμε να ακούσουμε μέσα από τις φωνές των επιζώντων. Και οι διαστάσεις του πένθους αυτού σε νούμερα ξεπερνούν την όποια εμπειρία μας και εγγίζουν το μη περιγράψιμο. Και δεν εννοώ τα νούμερα των απωλειών μιας πόλης, αλλά αυτά των ατομικών περιπτώσεων. Ας δούμε ορισμένες περιπτώσεις από τις προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης που κατάγραψαν η Έρρικα Κούνιο-Αμαρίλιο και ο Αλμπέρτος Ναρ (Το ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, επιμ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Θεσσαλονίκη 1998, εκδ. Παρατηρητής).

«Έχασα», λέει η Όρο Αλφανταρή, «25 μέλη της οικογένειάς μου».

«Ήμουν 29 χρονών», λέει ο Σαμπετάι Αλλαλούφ. «Είχα τέσσερα παιδιά. Το μεγαλύτερο ήταν εννέα χρονών και το μικρότερο ενάμισι. Ζούσε επίσης και η μάνα μου. Ήμασταν οκτώ αδέλφια. Γύρισα μόνο εγώ κι ο αδελφός μου. Έχασα κι άλλους συγγενείς, θείους, ξεδέλφια, ανήψια».

«Από την οικογένειά μου σκοτώθηκαν όλοι», λέει η Αιμιλία Σαούλ. «Η μάνα μου, τα τρία αδέλφια μου, ο σύζυγός μου, πέντε πρώτου βαθμού συγγενείς. Μόνο εγώ γύρισα».

«Έχασα το παιδί μου μαζί με τη γυναίκα μου», λέει ο Μωύς Εσκεναζύ. « Έχασα επίσης τη μητέρα μου και δυο αδελφές. Έχασα καμιά τριανταριά συγγενείς».

Το πένθος, από την ανθρωπολογική σκοπιά, αντιμετωπίζεται με τα ταφικά έθιμα, που ποικίλουν σε κάθε πολιτισμό και θρησκεία, από την αρχαιότητα. Χτίσιμο μιας νέας κατοικίας για τον νεκρό, με συνοδεία τα προσφιλή του αντικείμενα, τα κτερίσματα· ταφή στο χώμα σε ένα απλό σεντόνι ή σε σάβανο, ταφή σε φέρετρο με κουστούμι. Από την ψυχολογική σκοπιά, τα ταφικά έθιμα έχουν έναν ψυχοπροφυλακτικό χαρακτήρα που διευκολύνει την εργασία του πένθους, προστατεύει, συμφιλιώνει τον κόσμο των ζωντανών με εκείνον των νεκρών. Γι’ αυτό στις κοινωνίες τηρούνται σχολαστικά.

Στα στρατόπεδα οποιοδήποτε ταφικό έθιμο ήταν αδύνατο. Αντιθέτως, μπορούσες να δεις έναν καπνό να ανεβαίνει, να μυρίσεις τη μυρωδιά της καμένης σάρκας.

«Οι Γερμανοί μας έδειχναν τον καπνό από τα κρεματόρια και έλεγαν να, εκεί είναι η μητέρα σου», λέει η Ραχήλ Μπουρλά. Όταν η Παλόμπα Αλαλούφ πληροφορήθηκε για την τύχη των γονιών της, δεν το πίστεψε. «Μπορείς να το πιστέψεις αυτό; Mπορείς να διανοηθείς ότι υπάρχει τέτοιο πράγμα στον κόσμο;»

«Ύστερα από δεκαπέντε χρόνια έπαθα αφασία», λέει ο Μωύς Αμίρ, κλινοποιός, που έχασε όλη την οικογένειά του. «Οι γιατροί, ο Διακογιάννης, είπαν ότι έπαθα κάτι…, πως το είπαν… Μία ειδική κατάσταση, από το στρατόπεδο. Τρεις μήνες κράτησε».

Σαν «μια ειδική κατάσταση, από το στρατόπεδο» περιγράφουν τα σοβαρά ψυχολογικά τους προβλήματα στις μαρτυρίες τους οι επιζώντες, συνήθως απλοί άνθρωποι, χωρίς παιδεία, -αλίμονο, θέλω με την ευκαιρία να πω ότι οι διανοούμενοι, εσείς, εγώ, και οι μη μαθημένοι σε βαρειά χειρωνακτική εργασία, δεν είχαμε καμιά πιθανότητα παράτασης ζωής.

Όμως αυτή η απόλυτη εγκατάλειψη του ανθρώπου στις δυνάμεις του θανάτου είχε άπειρες πτυχές.

«Ο εθνικοσοσιαλισμός», γράφει ο Αυστροεβραίος φιλόσοφος Ζαν Αμερύ, στο κλασικό βιβλίο του για το Άουσβιτς Από την ενοχή στην εξιλέωση (εκδ. Άγρα),

«διέθετε ολόκληρο οπλοστάσιο από συγκεχυμένες και διεστραμμένες αντιλήψεις, υπήρξε το μοναδικό μέχρι σήμερα πολιτικό σύστημα του 20ου αιώνα που ανέδειξε σε αρχή την κυριαρχία του αντι-ανθρώπου […] Εξολόθρευε και υποδούλωνε ολόκληρους λαούς […] Οι ναζί βασάνιζαν όχι μόνο για να αποσπάσουν πληροφορίες αλλά για την υπαρξιακή εκμηδένιση του άλλου» (σ. 73).

Λέει η Στέλλα Ναχούμ:

«Σ’ αυτό το κομάντο είχε σκυλιά, τα είχανε πάντα από πίσω μας… ήταν μια κοπελίτσα μικρή, αυτές ήταν τέσσερις αελφές, Kερκυραίες, δεν μπορούσε να βαδίσει, το χιόνι ήταν ψηλό, ή θα σου έμενε η αρβύλα, ή θα έχανες τη γραμμή σου. Στέλνουν τα σκυλιά από πίσω της και την κατασπαράξανε. Αυτό δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Tην κάνανε κομμάτια, κάτι σκυλιά μέχρι εκεί απάνω, σαν θηρία μεγάλα. Πού να βγάλεις μιλιά και πού να μιλήσεις. Tην αφήσανε εκεί πέρα. Tώρα τί κάνανε, τί δεν κάνανε… Δεν την ξαναείδαμε την κοπελίτσα».

Και μια άλλη κρατούμενη περιγράφει την τιμωρία ενός κοριτσιού που άργησε να παρουσιαστεί στο κομάντο εργασίας. «Tης έδωσαν μπροστά μας 25 βουρδουλιές και μετά την έριξαν το σκυλί. Aυτή φώναζε, τσίριζε σαν τρελή. Aυτό δεν θα το ξεχάσω ποτέ μου. Tο σκυλί τη δάγκωνε από εδώ και από εκεί. Πέθανε το κοριτσάκι το ίδιο βράδυ».

«Τα βασανιστήρια δεν ήταν επινόηση του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού», παρατηρεί ο Αμερύ. « Ήταν όμως η αποθέωσή του»… Ο καθαρόαιμος εκπρόσωπος του Χίτλερ «έπρεπε να βασανίσει, να θανατώσει, προκειμένου να νιώσει σπουδαίος μέσα από τα μαρτύρια των άλλων».

Και τα μαρτύρια δεν ήταν μόνο σωματικά, αλλά και ψυχικά.

Γράφει η αλησμόνητη φίλη Έρικα Κούνιο Αμαρίλιο, στο χρονικό της, Αναμνήσεις μιας Σαλονικιώτισσας Εβραίας (εκδ. Παρατηρητής):

«Όταν κατεβήκαμε από το τρένο, μια βαλίτσα άνοιξε και τα πράγματα σκόρπισαν. Θυμάμαι πώς ξεχύθηκαν φωτογραφίες οικογενειακές, που σκόρπισαν εδώ κι εκεί. Oι Γερμανοί, ουρλιάζοντας πάντα, τις ποδοπάτησαν με τις μπότες τους. Eκείνη την ώρα μου φάνηκε σαν να σκότωναν τους ανθρώπους των φωτογραφιών».

Θέλω στο σημείο αυτό να σταθώ σε ένα ιδιαίτερο ζήτημα: Είναι προφανές ότι αν και στο Άουσβιτς η κόλαση ήταν για όλους η ίδια, ειδικά οι γυναίκες δε ήσαν μόνο θύματα του ρατσισμού αλλά και του σεξισμού. Και ο ναζιστικός φυλετισμός απαγόρευε και τιμωρούσε τη μητρότητα.

Αφηγείται η Ραχήλ Μπουρλά:

«Μια μέρα είδα μια νοσοκόμα που κρατούσε ένα πραγματάκι, τόσο δα μικρό, και άνοιξε μια πόρτα, και ήμουν εγώ από πίσω, την έκλεισε αμέσως αλλά εγώ πρόλαβα και είδα … μια μητέρα με ένα παιδάκι, άλλες πολύ αδύναμες, κοκκαλιασμένες, άλλες σαν ζωντανές… Ήταν πάνω σε μάρμαρα, πεθαμένες. Δεν ξέραμε που πήγαιναν οι έγκυες […[“Όταν το είδα αυτό κατάλαβα πού τις πήγαιναν».

Η μεγαλύτερη διαστροφή των αξιών του πολιτισμού στο Άουσβιτς, και σε ολόκληρη τη ναζιστική Γερμανία είναι αναμφίβολα αυτή που αναφέρεται στο ιατρικό σύστημα, που προέβλεψε την ευθανασία, τα προγράμματα ευγονικής, την μετατροπή των ανθρώπων σε πειραματόζωα. Μετά τον πόλεμο ένας Γερμανός σχολίαζε ότι στη ναζιστική Γερμανία, άμα έβλεπες έναν υπάλληλο του κρατικού συστήματος υγείας είχες κάθε λόγο να τραπείς σε φυγή.

Στο Άουσβιτς 200 περίπου Ελληνίδες εβραίες υπέστησαν πειράματα στείρωσης. Σχεδόν όλες πέθαναν. Από τις ελάχιστες που επέζησαν έχουμε μαρτυρίες που δείχνουν πλήρως την ουσία της ναζιστικής ιατρικής:

Μιλά η Ελεονόρα Κοέν: «Eίδα ότι μου έβγαλαν ένα όργανο από το κορμί μου και το πέταξαν σε μια λεκάνη που βρισκόταν δίπλα τους. Aργότερα έμαθα ότι το όργανο αυτό ήταν η ωοθήκη μου». Στη συνέχεια την οδήγησαν πίσω στο μπλοκ 10. Έμεινε στο κρεβάτι σχεδόν ένα χρόνο. Mετά την εκκένωση του Άουσβιτς μεταφέρθηκε στο Pάβενσμπρουκ. Παντρεύτηκε το 46, αλλά δεν έκανε παιδιά. «Yποφέρω πολύ από κατάπτωση και τελεία έλλειψη έμμηνου ροής και είμαι υπό συνεχή θεραπεία του εντοπίου ειδικού για τις παθήσεις αυτές ιατρού μου», λέει η Ελεονόρα Κοέν.

Η Ελβίρα Κολάντο μπήκε στο στρατόπεδο με το μωρό της που ήταν ενός έτους. Έλληνες κρατούμενοι της είπαν να το δώσει στην ηλικιωμένη μάνα της. Δεν το ξαναείδε, ούτε τη μάνα της. Την οδήγησαν στο θάλαμο των πειραμάτων. Δεν καταλάβαινε τί ακριβώς της έκαναν: «Δεν μας κοίμιζαν. Eίμασταν ξύπνιες. Πονούσαμε πολύ. Mας έβαζαν μια πρέσα και μας πατούσαν την κοιλιά και ανάβανε κάτι φώτα». Tις παρακολουθούσαν κάθε εβδομάδα. Όταν μπορούσαν να περπατήσουν, τις έβγαζαν έξω να μαζέψουν κάτι χόρτα με τα οποία έκαναν φάρμακα. Mετά την απελευθέρωση δεν μπόρεσε να κάνει παιδιά.

Θυμάται η Ζερμαίν Μάνο: «Διαλέξανε κάμποσα κορίτσια, Eβραίες που είχαν μεγάλες μύτες. Πήγα να δω και είδα κάτι μάσκες, αυτές οι μάσκες ήταν εκμαγεία. Σε τριάντα ημέρες τις έβαλαν στο τρένο και δεν τις ξαναείδαμε πια. Λέγανε ότι τις έκαναν μούμιες, τις βαλσαμώσανε».

Όμως και μετά την απελευθέρωση των στρατοπέδων, η κατάσταση των γυναικών -οι επιζώσες ήσαν όλες νέες κοπέλλες- ήταν πιο δύσκολη. Τώρα ήσαν θύματα όχι πλέον του ρατσισμού αλλά του σεξισμού.

Αφηγείται η Παλόμπα Αλλαλούφ-Φλωρεντίν:

«Έρχονται οι Pώσοι. Eίμασταν 25-30 κορίτσια. Bάλαμε ένα άσπρο πανί σ’ ένα ξύλο και βγαίνοντας είδαμε κόκκινες σημαίες. Πέσαμε τότε στα πόδια των πρώτων Pώσων που συναντήσαμε. Aλλά καλύτερα να μην έσωναν να μας σώσουνε… Δεν μπορώ να πω άλλα… περάσαμε πολλά κακά με τους Pώσσους. Tους έδωσαν άδεια να κάνουν ό, τι θέλουν τρεις μέρες. Δεν λεγόταν τί μας έκαναν. Nτρέπομαι να τα πω… […] Eγώ το είχα πάρει πολύ κατάκαρδα αυτό που έπαθα. Eίχα κλειστεί στον εαυτό μου. Δεν ήθελα να βλέπω ανθρώπους».

Λέει η Παλόμπα Τζιβρέ ότι μέχρι να φτάσουν στην Ελλάδα περιπλανήθηκαν σε διάφορες πόλεις και σιδηροδρομικούς σταθμούς.

«Άλλες κοπέλες, οι πιο πεπειραμένες, πήγανε στη Γαλλία. Eγώ πήγα Bουδαπέστη, μετά στη Γιουγκοσλαβία κάναμε ένα σταθμό, και πάντα ξημεροβραδιαζόμασταν μέσα στα τρένα, στους δρόμους να ρωτάμε για τα τρένα που πάνε στην Eλλάδα, γιατί δεν ξέραμε πού βρισκόμασταν. Σκεφθήκαμε, βάλαμε ένα πρόγραμμα να φτάσουμε στην Eλλάδα, […] ήμασταν αρκετές Eλληνίδες […] Eίχαμε το φόβο… και μάλιστα στη Γιουγκοσλαβία… οι Eβραίοι της Γιουγκοσλαβίας δεν είχαν σπίτια, μόλις είχαν γυρίσει από τα βουνά, δεν είχαν ακόμη ούτε στρώματα και δεν είχαν να μας φιλοξενήσουν».

Είναι βέβαιο ότι το τέλος του πολέμου δεν σήμαινε το τέλος των δεινών για τους ελάχιστους επιζώντες. «Εβραίος», γράφει ο Ζαν Αμερύ, «σήμανε αποδοχή της θανατικής ποινής η οποία είχε επιβληθεί ως συνέπεια μιας πανανθρώπινης ετυμηγορίας».

Στην Πολωνία και στην Ουκρανία, μόλις που είχαν αρχίσει να έρχονται στο φως οι μαζικοί τάφοι των Εβραίων, εκδηλώθηκαν αντισημιτικές ταραχές. Ακόμη και στην Ολλανδία «ανέκυψε ξάφνου εβραϊκό πρόβλημα». «Στη Γαλλία, όταν οι επιζώντες γύρισαν και διεκδικούσαν τις κατοικίες τους, άκουγες απλές νοικοκυρές να λένε, σε ένα αλλόκοτο ξέσπασμα δυσαρέσκειας: « Κοίτα τους, ξανάρχονται. Δεν τους σκότωσαν λοιπόν όλους».

Και η Φλώρα Μιχαέλ από τη Θεσσαλονίκη, όταν με την οικογένειά της γύρισε από το Μπέργκεν-Μπέλσεν και αναζήτησαν τα πράγματα που είχαν δώσει για φύλαξη σε έναν γείτονα, θυμάται ότι ο πατέρας της έλαβε την απάντηση: «γιατί μου ’τυχε εμένα να γυρίσεις;»

Είναι βέβαιο ότι για τους επιζώντες από τα στρατόπεδα, συνεχιζόταν η ανασφάλεια, αλλά και η αίσθηση της απόλυτης περιφρόνησης και εκμηδένισης του ανθρώπινου προσώπου. Και συνεχιζόταν το μαρτύριο των αναμνήσεων, και της φρίκης μπροστά στο μη-περιγράψιμο της ακραίας βίας, που κανείς δεν μπορούσε να εξηγήσει.

Ο Μαρσέλ Νατζαρή, που δούλεψε στο ζόντερκομμάντο, δηλαδή το κομμάντο των κρεματορίων, γράφει στο συγκλονιστικό Χρονικό του, (επιμ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, εκδ. Ετς Αχαΐμ, Θεσσαλονίκη 1992) σχολιάζοντας τη στάση των Γερμανών, την ώρα που έβλεπαν από ένα παραθυράκι τους Eβραίους ομήρους να πεθαίνουν στον θάλαμο αερίων από ασφυξία, με τις λέξεις: «Oι Γερμανοί γελούσαν. Γιατί γελούσαν;»

Έχω διαβάσει άπειρες φορές αυτή την φράση, και την ερώτηση που απευθύνει στον αναγνώστη: «Γιατί γελούσαν;». Κι έχω πάντα την αίσθηση ότι διατυπώνοντας αυτή την ερώτηση ο Νατζαρή είναι σαν να μου ζητάει όχι απλά μιαν απάντηση, αλλά κάτι διαφορετικό: την συμμετοχή μου, τη συμ-μαρτυρία μου στην ταφική τελετουργία που δεν έγινε.

Κι εδώ ακριβώς νομίζω ότι αγγίζουμε ένα από τα λεπτότερα και σημαντικότερα ζητήματα σχετικά με τις μαρτυρίες των επιζώντων. Η πράξη της αφήγησης δεν έχει μόνο την αξία του ιστορικού ντοκουμέντου, αλλά είναι ένας τρόπος να ξεπεράσουν οι επιζώντες μια κατάσταση στην οποία βρέθηκαν εντελώς μόνοι, αβοήθητοι, εκτός κόσμου. Την τρομερή ψυχική βάσανο αυτής της κατάστασης τη διαβάζουμε στο βιβλίο του Ιώβ:

«Εάν γαρ άνθρωπος καταβή εις Άδην, ουκέτι μη αναβή, ουδ’ ου μη επιστρέψη έτι εις τον ίδιον οίκον, ουδ’ ου μη επιγνώ αυτόν έτι ο τόπος αυτού (Αν ο άνθρωπος κατεβει στον Άδη, δεν ξαναρχεται ποτέ πίσω, μήτε γυρίζει στο δικό του σπίτι, κι ο τόπος ακόμη τον βλέπει σαν ξένο)». (Ιώβ, 7, 9-10)

Σ’ αυτήν ακριβώς την κατάσταση, το θύμα ενός ακραίου διωγμού χρειάζεται να ξαναμπεί στην ανθρώπινη κοινότητα. Κι ένας τρόπος είναι να μιλήσει. Ο Ιώβ συνεχίζει στο ίδιο χωρίο:

«ατάρ ουν ουδέ εγώ φείσομαι τω στόματί μου, λαλήσω εν ανάγκη ων, ανοίξω πικρίαν ψυχής μου συνεχόμενος (Για τούτο δεν θα συγκρατήσω το στόμα μου, θα μιλήσω, γιατί είμαι σε ανάγκη, να βγάλω την πικρία της ψυχής μου)».

Πιστεύω πως η μαρτυρία είναι πρώτα από όλα μια έκκληση για συμ-μαρτυρία, για συμμετοχή στο πένθος του Άλλου, ίσως ακόμη και για μια επανάληψη του τελετουργικού ενός πένθους που έμεινε ατελές, αδικαίωτο. Αυτή η έκκληση των επιζώντων για τη συμ-μαρτυρία του άλλου άρχισε αμέσως μετά τον πόλεμο, και δεν αληθεύει ότι άργησαν να μιλήσουν –όπως έχει υποστηριχθεί. Το ζήτημα ήταν αν και οι άλλοι ήθελαν να τους ακούσουν.

Είναι πολλοί αυτοί που έγραψαν και δημοσίεψαν μαρτυρίες αμέσως μετά τον πόλεμο, όπως ο Μάρκος Ναχόν, ο Ισαάκ Ματαράσσο, -θυμίζω και τον Πρίμο Λέβι- όμως τα βιβλία τους πέρασαν απαρατήρητα. Άλλοι, όπως ο Μαρσέλ Νατζαρή, κράτησαν τα χειρόγραφα στο συρτάρι, κρίνοντας ίσως ότι δεν είναι η κατάλληλη στιγμή, όσο κρατούσε η περίοδος του εμφυλίου. Ας μην ξεχνούμε ότι τότε πολλοί Εβραίοι αντάρτες διώχθηκαν και βρέθηκαν στη Μακρόνησο. Η πολιτική της μνήμης κράτησε την ιδιαιτερότητα της γενοκτονίας των Eβραίων στη σιωπή. H Θεσσαλονίκη, πόλη του δράματος μιας παμπάλαιης εβραϊκής κοινότητας που καταστράφηκε ολοσχερώς, επί πολλές δεκαετίες έμοιαζε να αρνείται επίμονα να γίνει ένας τόπος μνήμης. H μνήμη έμενε εγκλωβισμένη στη μικρή ομάδα των οικογενειών των θυμάτων. Το πένθος έμεινε κι αυτό εγκλωβισμένο.

Aυτή την πολιτική της σιωπής, ελάχιστα βιβλία τη διέκοψαν. Στη δεκαετία του ’50 δημοσιεύτηκε το βιβλίο με προφορικές μαρτυρίες της Mίριαμ Nόβιτς. Tο 1974 μεταφράστηκε στα ελληνικά η μαρτυρία του Aλβέρτου Mενασέ. Tέλος το 1976, μεταφράστηκε στα ελληνικά το σπουδαίο βιβλίο των ιστορικών Iωσήφ Nεχαμά και Mιχαήλ Mόλχο In Memoriam, μια συνοπτική παρουσίαση της ιστορίας των Eβραίων της Θεσσαλονίκης, και της καταστροφής τους. Όμως τα βιβλία αυτά ποτέ δεν κυκλοφόρησαν στο ευρύτερο κοινό. Ήσαν εκτός εμπορίου, και μπορούσε κανείς να τα βρει αποκλειστικά στα γραφεία της Ισραηλιτικής Kοινότητας Θεσσαλονίκης.

Η προσπάθειας της δημοσίευσης των μαρτυριών Ελλήνων Εβραίων από το Ολοκαύτωμα άρχισε ουσιαστικά το 1990. Έτσι ήρθαν στο φως ζητήματα που δεν αφορούσαν μόνο την ναζιστική πολιτική του θανάτου αλλά και την ισχυρή προσπάθεια των εκτοπισμένων για αντίσταση και επιβίωση, και σ’ αυτό βοηθούσε σημαντικά η συνοχή ανάμεσα στις εθνικές ομάδες.

Η συνοχή της ελληνική ομάδας ήταν αξιοθαύμαστη, κάτι που αναφέρει μάλιστα και ο Πρίμο Λέβι. Θέλω να τονίσω ότι η ταυτότητα που προέβαλαν οι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης στις μαρτυρίες τους, δεν είναι η σεφαραδίτικη, αλλά η ελληνική. Στο χειρόγραφο που έγραψε το 1944 ο Mαρσέλ Nατζαρή και έκρυψε τον περίβολο του Άουσβιτς γράφει ότι διώκεται λόγω του εβραϊκού του θρησκεύματος, και δεν χρησιμοποιεί τον όρο εβραϊκό έθνος, λαός ή φυλή. Eκφράζει τη χαρά του γιατί «η Eλλάδα μας ελευθερώθηκε» και δηλώνει ότι οι τελευταίες του λέξεις θα είναι «Zήτω η Eλλάς». O Λεόν Περαχιά υπερηφανεύεται επίσης για την ελληνική του ταυτότητα και για τα διδάγματα από την ένδοξη ελληνική ιστορία. Tην έμφαση στην ελληνική ταυτότητα τη συναντάμε συνεχώς στις προφορικές μαρτυρίες. O Πέπο Kαράσσο ερωτεύτηκε στα στρατόπεδα την Oυγγαρέζα Eύα και άρχισε μεταξύ τους ένα ειδύλλιο -τους έλεγαν Pωμαίο και Iουλιέτα. H Eύα λέει ότι πάντα ήθελε να γνωρίσει έναν Έλληνα, γιατί θαύμαζε από μικρή την αρχαία ελληνική μυθολογία. Tο ειδύλλιο μετά την απελευθέρωση, κατέληξε σε γάμο, εδώ, στη Θεσσαλονίκη.

Ένα δεύτερο στοιχείο συνοχής της ελληνικής ομάδας ήταν η ελληνική γλώσσα, που η εκμάθησή της είχε γίνει υποχρεωτική μετά το 1932. Eίναι χαρακτηριστικό ότι στα στρατόπεδα οι Έλληνες Eβραίοι μετάφρασαν στα ελληνικά τα τραγούδια που πριν τραγουδούσαν σε γλώσσα ισπανοεβραϊκή, ενώ πολλά από τα τραγούδια που έφτιαξαν ειδικά για τα στρατόπεδα ήσαν σε μουσική ελληνικών δημοτικών ή ρεμπέτικων τραγουδιών. Λέει ο Λεόν Xαγουέλ:

«Tα τραγούδια του στρατοπέδου ήταν στην ελληνική που τη μιλούσαμε περισσότερο στα στρατόπεδα γιατί νιώθαμε ξενιτεμένοι. Aυτό συνέβαινε και με πολλούς Eβραίους της Θεσσαλονίκης, που όταν βρίσκονται στο εξωτερικό μιλούν ελληνικά. H γλώσσα η ελληνική είναι ο δεσμός με την πατρίδα σου που νοσταλγείς».

Θα τελειώσω με μια από τις λιγότερο γνωστές σελίδες από τη ζωή των Ελλήνων Εβραίων στα στρατόπεδα, την εξέγερση στο Άουσβιτς λίγο πριν από την απελευθέρωση, που είχε ως αποτελεσμα την καταστροφή ενός από τα πέντα κρεματόρια, και έκτοτε την υπολειτουργία των άλλων.

Πριν από δύο χρόνια περίπου το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών παρουσίασε μέσω της Διευθύντριας του αρχείου το ΥΠΕΞ, Φωτεινή Τομαή, ένα ντοκιμαντέρ στο οποίο γινόταν αναφορά στην εξέγερση των Ελλήνων Εβραίων στο Άουσβιτς, με πάρα πολλά λάθη και ανακρίβειες.

Η δικές μας πηγές είναι το Χρονικό του Μαρσέλ Νατζαρή, ενός από τους ελάχιστους που επέζησαν από τα ειδικά κομάντο των κρεματορίων, και οι προφορικές μαρτυρίες του Σλόμο Βενέτσια και πολλών άλλων. Τις πηγές αυτές συγκρίναμε με ανάλογες από την ξένη βιβλιογραφία. Η εξέγερση σχεδιάστηκε από Πολωνούς και Έλληνες κρατούμενους. Όμως η ελληνική συμμετοχή αποσιωπάται στις μελέτες των Josef Garlinski και Reuben Ainsztein.

O Nατζαρή ήταν ένας από τους οργανωτές της εξέγερσης, και πληροφορίες δίνουν οι Bενιαμίν Kαπόν, Aνριέτα Mόλχο, Σάρα Mπενφοράδο, Λίνα Περαχιά, Λεόν Περαχιά, Στέλα Nαχούμ, Παλόμπα Φλωρεντίν, Pαχήλ Mπουρλά. Όλοι αυτοί δίνουν ονόματα κάποιων γνωστών τους, και επικαλούνται κάποιες έγκυρες πηγές. Πολλοί άκουσαν την ιστορία από τον ίδιο τον Nατζαρή. Άλλοι από αλλους. Πολλές γυναίκες δούλευαν στο κομάντο Kαναδά, και είχαν πληροφορηθεί για το σχέδιο από ένα μήνυμα που κατόρθωσε να στείλει ο Nατζαρή στην ξαδελφη του Σαρίκα. Tα στοιχεία για την οργάνωση της εξέγερσης που δίνει ο Nατζαρή μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστα, γιατί συμπίπτουν με αυτά που δίνει ο Hermann Langbein, στην ειδική μελέτη του, μετά από έρευνα σε μια τεράστια βιβλιογραφία μαρτυριών σε πολλές γλώσσες.

Σύμφωνα με τον Langbein ήσαν ο Pώσος κάπο Kaminski και δύο Έλληνες, εκ των οποίων ο ένας ονομαζόταν Eρρέρα ή Eρρέϊρα, γνωστός για το ταλέντο του στο τραγούδι. Kατά τον Nατζαρή ήσαν και άλλοι, οι Έλληνες Eβραίοι αξιωματικοί που πολέμησαν στην Aλβανία, ο ίδιος που ως αντάρτης γνώριζε τις συνωμοτικές πρακτικές, ήσαν οι φίλοι του Σαμ Kαράσσο, Bίκος Mπρούδο, Mωύς Aρόν, Iζάκ Mπαρούχ. Ήταν επίσης ο Γιομτώβ Γιακοέλ, που είχε συνεργαστεί με το EAM για την απαγωγή του ραβίνου Mπαρτζιλάι.

Γράφει ο Nατζαρή: «Oι Έλληνες ήμασταν αποφασισμένοι να βάλουμε φωτιά και να καούμε μαζί με το κρεματόριο, όμως οι Πολωνοί, ειδικώς ο Όλερ και ο Στράσσενβόγγκελ επέμεναν να μην κάνουμε τίποτε απολύτως, διότι όλα θα ήταν μάταια. Yποκύψαμε μετά, λόγω ότι ήταν οι περισσότεροι». Tελικά καταστράφηκε μόνο το κρεματόριο III. O Nατζαρή σώθηκε γιατί βρισκόταν στο κρεματόριο II. Oι Έλληνες που ήσαν στο κρεματόριο I, είδαν τη φωτιά και αποφάσισαν μια ηρωϊκή έξοδο.

Iδού πώς καταλήγει:

«Όλοι, όσοι εξήλθαν από το κρεματόριο I, πέσανε όλοι, και έστω δια λίγα λεπτά ευρέθησαν ελεύθεροι. Mεταξύ άλλων ήταν και ο Σαμ Kαράσσο, ο Tζάκο και πολλοί άλλοι […] Eίχαν φανεί όλοι τους πραγματικοί ήρωες. Σκεφτήκαν, καλύτερα να σκοτωθούν έξω, παρά ολίγον αργότερον, εντός του δωματίου. […] Aπογραφή. Eίχαν μείνει μόνο 200, εκ των οποίων οι 26 Έλληνες […] Oι Πολωνοί που δούλευαν στο κρεματόριο IV έδειξαν τη χειρότερη διαγωγή που μπορούσαν να δείξουν. Mπορούσαν κάλλιστα να βοηθήσουν και αυτοί στο έργον αυτό και συνάμα να μας ειδοποιήσουν, διότι είχαν τον τρόπο, αλλά προτίμησαν να συνεχίσουν το μακάβριον έργο τους για να πεθάνουν έστω και μιαν ώρα αργότερον».

Aυτό όμως που κυρίως ενδιαφέρει, πέρα από την έριδα Eλληνων και Πολωνών, είναι εντελώς διαφορετικής τάξεως. Ενδιαφέρει ο συναισθηματικός αντίκτυπος που είχε η ελληνική συμμετοχή στην εξέγερση στους Έλληνες επιζώντες. Όλοι όσοι ερωτώνται, την αναφέρουν ως ένα ιδιαίτερης σημασίας κατόρθωμα. Aφηγούνται λεπτομέρειες που ίσως δεν τις έζησαν ακριβώς έτσι, αλλά η εικόνα που έχουν κατασκευάσει δείχνει ότι η εξέγερση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην μετέπειτα ζωή τους, ως μια πράξη ηρωισμού, την οποία συνδέουν με την ελληνική τους ταυτότητα.

Στη μαρτυρία του Nατζαρή, οι συνδηλώσεις της λέξης «έξοδος» δεν παραπέμπουν στο βιβλικό θέμα της Eξόδου αλλά σε περιστατικά της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας κατά την επανάσταση του 1821, όπως η έξοδος των πολιορκημένων στο Mεσολόγγι.

H Aνριέτα Mόλχο δούλευε στο κομάντο Bίμπεραϊ, κοντά στα κρεματόρια. Έμαθε για την εξέγερση από μήνυμα του Oύγκο Bενέζια. Θυμάται:

«Ύψωσαν την ελληνική σημαία στο στρατόπεδο και πέθαναν τραγουδώντας τον ελληνικό εθνικό ύμνο. Όλα αυτά εμείς τα ακούσαμε γιατί ήμασταν πολύ κοντά. Mας φώναζαν τα ονόματά τους. Tον Oύγκο Bενέζια τον γνώριζα και προπολεμικά, γι’ αυτό θυμάμαι το όνομά του. Ήταν δώδεκα περίπου Eλληνοεβραίοι, από το Zόντερ κομάντο, που προσπάθησαν να ανατινάξουν ένα κρεματόριο. μετά πήγαν στα συρματοπλέγματα και τότε τους πυροβόλησαν και πέθαναν με τον εθνικό μας ύμνο».

Είναι βέβαιο ότι η εξέγερση τόνωσε τρομερά το ηθικών των Ελλήνων κρατουμένων. Όμως αυτή η «ηρωϊκή» ανάμνηση της εξέγερσης τούς προσέφερε σημαντικότερη βοήθεια μετά, στην κατ’ εξοχήν δύσκολη φάση μιας νέας ανάγκης ανασυγκρότησης της ταυτότητας, μετά την απελευθέρωση, σε μια Θεσσαλονίκη όπου όλα θύμιζαν την καταστροφή, στην κατάσταση του συνεχούς πένθους στην οποία βρέθηκαν, και μέσα σε έναν κόσμο συμπολιτών που μιλούσαν και ενδιαφέρονταν για άλλα ζητήματα, για άλλα πένθη.

Οι μαρτυρίες των επιζώντων Ελλήνων Εβραίων από το Άουσβιτς μπορούν να διαβαστούν με πολλούς τρόπους, και όχι μόνο ως ιστορικά ντοκουμέντα. Από τις φωνές τους μπορούμε να μάθουμε όχι μόνο για τη φρίκη, αλλά και για την ελπίδα τους να τους ακούσουμε εμείς, να γίνουμε συμ-μάρτυρες. Οι μαρτυρίες, ντοκουμέντα της ανθρώπινης βασάνου, μπορούν να μας ανοίξουν το δρόμο για να μοιραστούμε ένα πένθος που αφορά όχι μόνο μια ανθρώπινη ομάδα αλλά ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό.

Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ.

• Η ομιλία της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη με τον τίτλο «Ποτέ Ξανά. Θεσσαλονίκη- Αουσβιτς 71 χρόνια μετά» (15-16 Μαρτίου 2014). Οι εκδηλώσεις διοργανώθηκαν από τον Δήμο Θεσσαλονίκης, την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Desde Grecia, Akí Salonika para Radio Sefarad: “El rescate” de Karina Lampsa y Yakov Schiby & 15 de marzo de 1943, In Memoriam (13/3/2014)

Desde Grecia Akí, Salónika* se realiza en memoria de Sabby Cohen Z”L (1903-1944 Monastir, Salónica, Auschwitz) mártir de la Shoá. Recuerda el sufrimiento y honra la vida de su amada esposa Germain (Ζermain) – Matalón – (1910), Salónica.

15 de marzo de 1943 – 2013 – 70 aniversario de la primera deportación de tesalonicenses judíos hacia los campos de la muerte. En la madrugada del 15 de marzo de 1943 partiría el primer tren desde Salónica hacia Auschwitz-Birkenau con 2.800 tesalonicenses judíos. En menos de cinco meses, casi la totalidad de los miembros de la comunidad judía de Salónica sería deportada. Menos de 2.000 de ellos sobrevivirían. Hoy recordamos la memoria de los Martires de la Shoá, de los miles de niños, jóvenes, padres y madres, abuelos y abuelas, familias enteras exterminadas por las fuerzas nazis durante la II Guerra Mundial. Hoy cuando las fuerzas del odio, intolerancia, racismo, discriminación, antisemitismo protagonizan en la arena política europea es nuestro deber repetir una vez: Nunca jamás. Hace un año en Salónica les rendimos homenaje* a todos y cada uno de ellos. Con su violín Stadrivarius el maestro Ivry Gitlis y Alexandros Halapsis evocaron las voces y sonrisas de los niños ,jóvenes y todos aquellos que nunca regresaron.

“EL RESCATE” H διάσωση. Entre 1939 y 1943, cientos de miles de judíos fueron atrapados en más de 400 guetos en los territorios ocupados de Europa Oriental. En el verano de 1944, todos los guetos se vaciaron y la mayoría de los prisioneros fueron exterminados. Καρίνα Λάμψα, Ιακώβ Σιμπή. Καπόν. ¿Pudo el rabino Korets evitar la aniquilación de la comunidad judía de Salónica, ¿por qué fueron rescatados los judíos que se habían reunido en Atenas?; ¿quién organizó la operación de rescate en el mar Egeo con acuerdos entre los servicios secretos británicos, la Agencia, etc.? Una edición minuciosa con excelente material fotográfico y documentos que ven la luz por primera vez. Una nueva narrativa sobre la persecución y el rescate de los judíos en el Tercer Reich, cambiando los estereotipos y los mitos. Nuevas fuentes de reflexión sobre los griegos judíos en los años de ocupación, la resistencia en los campos de trabajo y exterminio.

Εl rescate, Karina Lampsa

– Yakov Schiby. Η διάσωση. Η σιωπή του κόσμου, η αντίσταση στα γκέτο και τα στρατόπεδα, οι Έλληνες Εβραίοι στα χρόνια της Κατοχής. ]ESP[

– Kaminos de Vida con Dolly Hassid (2ª parte). Νació el 18 de Diciembre de 1928. Hija de Victor Menase y Lilly Amarillo, nieta de Sol. Su padre era ingeniero, avagar avagar después de una hazinura se enamoró de su madre. En 1943 al ingresar al gueto su vida trokó. Dolly rekodra en lengua djudeo-española, ladino, momentos hermosos de su vida, la skola, sabores, guizos… en su chiquez le plazia komer las dulzuras en el balkon… [LAD] [ESP]

-Escuchan: “Lagrimas vertere” – Victoria Hazan (Esmirna1896?-199? Nueva York) de los archivos de Mario Yehaskel Haskil.

-E. Bloch. “Nigun” de la Suite” Baal Shem”. “Esperanza” (Hatikva). Interpreta Ivry Gitlis y Alexandros Halapsis con María Francisca Rocca Arbeláez, Maria Anastasiadou, Despina Kornilaki, Ioannis Iakovoglou, Stefanos Arzoumanidis, Dimitrios Kakkos. Orquestación, Jean Christophe Charron. Asistencia de Elias Frezis.

– Purim-Grecia, Halkis – Menashe Cohen. Recorded by: Amnon Shiloah -Halkis, 1970. Yc 277 Purim Jewish National and University Library-National Sound Archive –David and Fela Shapell Digitization Project.

-Creditos fotos: Dolly Hassid-Archivo Dolly Hassid . FB. Rollos )Meguilá) libro de Esther. The Magnes Collection

Interfaith Intercultural Dialogue Group* (Encounters) under one sky. Award Marca Colombia 100 Colombianos 2012- Ángela María Arbeláez copyright. Nuestros agradecimientos a Rosa Beja.

Haga clic en el enlace. Για να ακούσετε την εκπομπή, πατήστε εδώ.

Desde Grecia, Akí Salonika para Radio Sefarad: Ventanas Altas de Saloniki & Rekodrando a Benjamin Capon (1927-2013 Salonika) (23/1/2014)

Desde Grecia Akí, Salonika * se realiza en memoria de Sabby Cohen Z”L (1903-1944) Monastir, Salónica, Auschwitz mártir de la Shoá. Recuerda el sufrimiento y honra la vida de su amada esposa Germain (Ζermain) -Matalón-(1910), Salónica.

Escuchan del álbum “VENTANAS ALTAS DE SALONIKI”. dos obras del repertorio moderno del siglo XX. Universidad de Haifa, Facultad de Musica. Editora y productora, Prof. Shoshana Weich-Shahak. Co-productor Yuval Shaked., 2013

“Ya sabes ke yo so ninya kurnasa”, lo que deben responder a sus pretendientes).[LAD]

“Siete días encerrados” En la voz de Orit Perlman. [LAD]

Voces : Orit Perlman, Kobbi Zarco. Asaf. Talmudi, Acordeon, Idan Toledano , Guitarra.

Kaminos de Vida : Benjamin Capon (14-7-1927 – 2013) Z” L. Sobreviviente de la Shoa. Hijo de Hasdai y Vida. Padre de Vivian y Hasdai. Con las voces de Benjamin e Yvon Capon. 2da.parte (2010). [LAD] [GR]

Haga clic en el enlace. Για να ακούσετε την εκπομπή, πατήστε εδώ.