Αντισημιτισμός: σημασία και ετυμολογία του όρου στα λεξικά

Μια έρευνα του Παναγιώτη Πούτου που αναρτήθηκε στο ιστολόγιο Φιλολογικό την Πέμπτη, 7 Ιουνίου 2012.

Εισαγωγή.

Το παρόν κείμενο αποτελεί σχόλιο στο λήμμα «αντισημιτισμός», όπως αυτό ερμηνεύεται στα αντίστοιχα λήμματα ορισμένων νεοελληνικών λεξικών. Η εργασία σκοπεύει να καταγράψει λάθη σχετικά με την ετυμολόγηση, τη χρονολόγηση και την ερμηνεία τού όρου. Διαπιστώνεται λανθασμένη ετυμολόγηση, εσφαλμένη σύνδεση με συνώνυμα και αντώνυμα, καθώς και ερμηνείες που αναπαράγουν ρατσιστικές απόψεις· η επισήμανση των σφαλμάτων αποσκοπεί στη σύνταξη ενός ορισμού που να ανταποκρίνεται στην τρέχουσα σημασία και να πραγματεύεται ορθά την ετυμολογία και τα ζητήματα που απορρέουν από την ορθή ετυμολόγηση.

Ελήφθησαν υπόψη τα αντίστοιχα λήμματα σε ξενόγλωσσα λεξικά, ενώ χρησιμοποιήθηκε το Η.Σ.Κ. του Ι.Ε.Λ.· η αναζήτηση στην online βάση του Ι.Ε.Λ. απέφερε 53 κείμενα που περιέχουν τη λ. αντισημιτισμός, από τα οποία τα 20[1] παρατίθενται παρακάτω. Το συγκεκριμένο δείγμα κειμένων δε συνελέγη με την αξίωση να καταγραφεί με απόλυτη ακρίβεια όλο το φάσμα των χρήσεων του συγκεκριμένου λήμματος, αλλά με το σκοπό να δώσει όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα και με την επιφύλαξη για μία εμβριθέστερη έρευνα που θα αποκάλυπτε τις πιθανές παραλείψεις.

Η προέλευση του όρου και η χρήση του.

Ο όρος αντισημιτισμός (γερμ. Antisemitismus) είναι ένας διεθνισμός που βρίσκεται σε όλες τις σύγχρονες γλώσσες (αγγλ. antisemitism, γαλλ. antisemitisme, ισπ. κ. ιτ. antisemitismo)· αποδίδεται στον Wilhelm Marr (1819-1904), ο οποίος με το βιβλίο του “Der Sieg des Judenthums über das Germanenthum[2]”, που εκδόθηκε το 1879 και γνώρισε μεγάλη εκδοτική επιτυχία, εξέθετε την πολιτική του σκέψη που συνίστατο στην εχθρότητα κατά του εβρ. στοιχείου.

Στο βιβλίο αυτό ο Marr καλούσε τους Γερμανούς να υπερασπιστούν το έθνος τους ενάντια στην εβρ. νίκη, που ήταν κοντά. Με βάση την υποτιθέμενη σύγκρουση του γερμ. και του εβρ. στοιχείου χώριζε την ιστορία σε δύο περιόδους-πολέμους, ο πρώτος από τους οποίους διήρκεσε 1800 χρόνια ξεκινώντας από την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους, ενώ ο δεύτερος διαρκούσε μόλις τριάντα έτη τον καιρό της έκδοσης του βιβλίου, ξεκινώντας από το 1848 –έτος της χειραφέτησης (Emanzipation) των Εβραίων στη Γερμανία. Σε αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα σύμφωνα με τον Marr το εβρ. στοιχείο είχε κυριαρχήσει· μέσα στο βιβλίο είναι διάχυτη η εμμονή στον όρο “Verjudung” (εβραιοποίηση) της γερμ. κοινωνίας, των πολιτικών θεσμών, της οικονομίας, του τύπου κτλ. (πβ. Rose, 1990: 289-93).

Παράλληλα με την έκδοση του βιβλίου ο Marr ανέπτυξε πολιτική δράση δημιουργώντας την Αντισημιτική Ένωση και πολύ σύντομα όροι όπως αντισημιτικό κόμμα, αντισημιτικό κίνημα και αντισημίτης καθιερώθηκαν στην πολιτική ζωή· η χρήση του όρου αντισημιτισμός ακολούθησε αμέσως μετά. Σύμφωνα με τον Rose (1990: 288, υποσημείωση 23) ο όρος αντισημιτικός μαρτυρείται για πρώτη φορά σε μία πολεμική του Εβραίου συγγραφέα M. Steinschneider εναντίον τού Renan γραμμένη το 1860, αλλά κατά κοινή παραδοχή καθιερώθηκε με το συγκεκριμένο περιεχόμενο μέσω της πολιτικής δράσης του Marr.

Η επέκταση της χρήσης του όρου για να περιγραφούν αντιεβραϊκές απόψεις, ιδεολογίες και πρακτικές σε εποχές πριν την καθιέρωσή του είναι ένας αναχρονισμός που έχει καθιερωθεί τόσο στη συνείδηση του μέσου ομιλητή όσο και στην ιστορική επιστήμη: μολονότι είναι βασική αρχή τής Ιστορίας να αποφεύγεται ο εκσυγχρονισμός, δηλαδή η υιοθέτηση μεταγενέστερων ιστορικών όρων για την περιγραφή παλαιότερων καταστάσεων (πβ. Βερτσέτης 1998: 83-84), ωστόσο ο Rose (1990: xvii) δέχεται κατ’ εξαίρεση τη χρήση του όρου αντισημιτισμός για την περιγραφή αντιεβραϊκών νοοτροπιών παλαιοτέρων εποχών, επειδή υπάρχουν κάποια σταθερά στοιχεία στις αντιεβραϊκές νοοτροπίες των διαφόρων εποχών που τις συνδέουν σε ένα ιστορικό συνεχές. Παρόμοια τακτική ακολουθεί και το G.B. το οποίο στο λήμμα Antisemitismus αναφέρεται σε αντιεβραϊκές παρεκτροπές από τα πρωτοχριστιανικά χρόνια[3]· αντίθετα, άλλοι συγγραφείς προτιμούν τη χρήση τού όρου αντιιουδαϊσμός για παλαιότερες εποχές (πβ. τίτλο κεφαλαίου: «Ο αντιιουδαϊσμός[4] στην αρχαιότητα.», Παπαδημητρίου, 2000: 64). Από το Η.Σ.Κ. του Ι.Ε.Λ. ορισμένα παραδείγματα (συγκεκριμένα τα 6 και 14) επιβεβαιώνουν και στην Ελλ. τον αναχρονισμό: ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει προγενέστερα –αλλά παρόμοια- φαινόμενα.

[…]

______________________

1] Κατόπιν τυχαίας επιλογής.

[2] Το βιβλίο του Marr είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο: <www.gehove.de/antisem/texte/marr_sieg.pdf>, ανακτήθηκε: 6/6/2012.

[3] Ωστόσο το ίδιο λεξικό στο λήμμα Antijudaismus εξηγεί ότι αυτός είναι ο παραδοσιακός όρος του θρησκευτικού μίσους κατά των Εβραίων και πως είναι επίσης προγενέστερος και παράλληλος στη χρήση με τον όρο Antisemitismus.

[4] Υπογράμμιση δική μου.

[…]

• Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο του Παναγιώτη Πούτου στο ιστολόγιο Φιλολογικό.
• Στο Google Drive διατίθεται το άρθρο σε μορφή .doc.